Όταν ένας νέος άνθρωπος, σε κάθε δύσκολο συναίσθημα, προσφεύγει στην προσωρινή ικανοποίηση του «scrolling», μαθαίνει να αποφεύγει την αντιμετώπιση, και με την πάροδο του χρόνου, δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει ο ίδιος τις πραγματικές και αναπόφευκτες δυσκολίες της ζωής.
Όπως και να τα αποκαλέσουμε, πρόκειται για εφαρμογές τις οποίες όλοι έχουμε στο κινητό, τον υπολογιστή, το tablet και τα χρησιμοποιούμε σε καθημερινή βάση.
Πολλά είναι τα οφέλη που προκύπτουν από την χρήση τους, τόσο στον επαγγελματικό όσο και στον προσωπικό τομέα. Η χρήση τους έχει εισβάλλει στην εργασία, ειδικά το τελευταίο διάστημα είναι εκτεταμένη η συμβολή τους στην τηλε-εργασία, καθώς η τελευταία θα ήταν αδύνατη χωρίς την αρωγή της τεχνολογίας.
Είναι εκπληκτικό και από τις πρεσβύτερες γενιές ουτοπικό, το γεγονός ότι μέσα από έναν φορητό υπολογιστή ή tablet θα μπορούσαμε να μεταφέρουμε το γραφείο στο σαλόνι του σπιτιού μας, ή να λάβουμε ανά πάσα στιγμή ενημέρωση για οτιδήποτε συμβαίνει στον κόσμο, να παρακολουθήσουμε συναυλίες, μουσικά ή θεατρικά δρώμενα, συνέδρια και να πραγματοποιήσουμε ομιλίες ηλεκτρονικά, να είμαστε σε διαρκή επαφή και διασύνδεση με ανθρώπους που μένουν σε κάθε άκρη του πλανήτη.
Το τελευταίο αποτελεί την ουσία της τεχνολογίας των «social media». Ο σκοπός πίσω από τις πλατφόρμες και τα λογισμικά που χρησιμοποιούμε, όπως δηλώνεται και από το όνομά τους είναι η επικοινωνία με τους άλλους, η επαφή με το κοινωνικό γίγνεσθαι και η ενημέρωση. Και αν υποθέσουμε ότι η επικοινωνία και η ενημέρωση επιτυγχάνονται, ειδικά στην σύγχρονη πραγματικότητα όπου οι εξελίξεις είναι ραγδαίες, γιατί το αίσθημα μοναξιάς και το αίσθημα κενού ολοένα αυξάνονται;
Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου της Pennsylvania, η ανθρώπινη επαφή έχει αρχίσει να υποκαθίσταται σε μεγάλο βαθμό από την επαφή μέσα από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Η διαδικτυακή μορφή επικοινωνίας επηρεάζει σχεδόν όλα τα είδη σχέσεων (ερωτικές, φιλικές, επαγγελματικές, πολιτικές, κοινωνικές).
Συνέπεια της αυξημένης χρήσης τους είναι να εντείνεται το αίσθημα της μοναξιάς, της κοινωνικής σύγκρισης με τις ζωές των άλλων καθώς και τα συμπτώματα κατάθλιψης, τα οποία είναι απόρροια των άλλων δύο (εκτενέστερη αναφορά θα γίνει σε επόμενο άρθρο).
Υπάρχουν ορισμένοι κίνδυνοι οι οποίοι ελλοχεύουν πίσω από την χρήση τους και χρειάζονται μια πιο προσεκτική ματιά για να γίνουν συνειδητοί. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Harvard, η μεγαλύτερη απειλή που προκύπτει από την χρήση των “social media” είναι ότι μπορεί να προκαλέσουν εθισμό.
Ο κανόνας είναι πως οτιδήποτε προκαλεί ευχαρίστηση μπορεί να γίνει αντικείμενο εθισμού. Σκεφτείτε κάτι που σας προκαλεί ευχαρίστηση, πως σας κάνει να νιώθετε, τώρα σκεφτείτε ότι αυτό το κρατάτε στα χέρια σας και μπορείτε να έχετε πρόσβαση σε αυτό ανά πάσα στιγμή. Έτσι λειτουργεί ένα smartphone («κινητό προηγμένης τεχνολογίας»).
Τα “social media”, καθώς και τα “smartphones” είναι κατασκευασμένα σύμφωνα με τις αρχές του τεχνολογικού μάρκετινγκ προκειμένου να κάνουν την χρήση τους όσο πιο απολαυστική γίνεται. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί η κάθε πλατφόρμα (instagram, snapchat, facebook, twitter, youtube), ο σχεδιασμός της εφαρμογής, οι ήχοι των ειδοποιήσεων, κάθε τι έχει μια σκοπιμότητα. Και αυτή είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη χρήση τους. Κατά την διάρκεια της χρήσης μιας εφαρμογής δεν πληρώνουμε την ίδια την εφαρμογή.
Οι περισσότερες εφαρμογές που χρησιμοποιούνται στο μεγαλύτερο ποσοστό των χρηστών, είναι δωρεάν. Οι ίδιες πληρώνονται από τις διαφημίσεις που εμφανίζονται. Επομένως, όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνουμε σε μια εφαρμογή τόσο μεγαλύτερη η πιθανότητα να αγοράσουμε κάποιο προϊόν ή υπηρεσία από αυτές που διαφημίζονται και επομένως να αυξήσουμε το κέρδος της συγκεκριμένης εταιρίας (π.χ facebook).
Για τον λόγο αυτό, οι τεχνολογικές εταιρίες χρησιμοποιούν τα τελευταία χρόνια αυτό που αποκαλούμε «κατασκοπευτικό καπιταλισμό» προκειμένου να συλλέγουν πληροφορίες και δεδομένα από τους χρήστες τους και να τους παρουσιάζουν τα προϊόντα τα οποία είναι κοντά στις προτιμήσεις τους, άρα και πιο πιθανό να αγοράσουν. Τα δεδομένα συλλέγοντα τόσο από αυτά που λέμε, κάνουμε, παρακολουθούμε ή αναζητούμε στα κινητά μας ή tablet.
Διαβάστε σχετικά: Κατά πόσο ένα ψηφιακό προφίλ δείχνει ποιοι είμαστε;
Πώς τα «social media» γίνονται εθιστικά;
1. Χρησιμοποιούν τεχνικές πειθούς προκειμένου να αυξήσουν τον χρόνο που καταναλώνουμε σε αυτά. Η χρήση τους προκαλεί θετική ενίσχυση ή αλλιώς επιβράβευση και, συνεπώς προσωρινή ευχαρίστηση. Για παράδειγμα, η ανανέωση της αρχικής οθόνης μια εφαρμογής (scrolling) είναι η πιο απλή συμπεριφορά χρήσης, η οποία οδηγεί σε νέες πληροφορίες. Κάθε φορά που μπαίνουμε στην εφαρμογή εμφανίζονται καινούργιες πληροφορίες, δεδομένα και ειδοποιήσεις.
Αυτό γίνεται αντιληπτό από τον εγκέφαλο ως επιβράβευση άρα θετική ενίσχυση. Συνεπώς, η συγκεκριμένη συμπεριφορά επαναλαμβάνεται τακτικά και γίνεται μια συμπεριφορά συνήθειας, η οποία έπειτα από ένα σημείο αυτοματοποιείται και γίνεται ασυνείδητα.
Θα έχετε παρατηρήσει ότι σε στιγμές αμηχανίας ή όταν περιμένετε σε μια ουρά οι περισσότεροι θα ανατρέξετε στο κινητό και συγκεκριμένα σε κάποια από τις εφαρμογές του. Αυτό δεν το κάνετε επειδή αναζητάτε κάτι συνειδητά, αλλά γιατί είναι μια συμπεριφορά η οποία κάθε φορά που την κάνετε ενισχύεται θετικά και πλέον την κάνετε αυτόματα, άρα χωρίς να έχετε τον έλεγχό της.
Για να διευκρινίσουμε κάτι εδώ, δεν σημαίνει ότι επειδή ενισχύεστε θετικά από μια τόσο απλή συμπεριφορά και την κάνετε χωρίς να την ελέγχετε, είστε και εθισμένοι στη χρήση του κινητού. Για να μιλήσουμε για εθισμό θα πρέπει να γίνει κλινική εκτίμηση από ειδικό καθώς επίσης, η χρήση του κινητού θα πρέπει να είναι υπερβολική και να επηρεάζει την λειτουργικότητα του ατόμου στην καθημερινή του ζωή.
Σύμφωνα με την ίδια μελέτη του Πανεπιστημίου του Harvard, κατά την χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ο εγκέφαλος, εκτός των άλλων, παράγει έναν νευροδιαβιβαστή (χημική ουσία του εγκεφάλου) η οποία λέγεται ντοπαμίνη. Η ουσία αυτή παράγεται και κατά την ενασχόληση με άλλες ευχάριστες δραστηριότητες όπως όταν τρώμε ένα νόστιμο φαγητό, κατά την σεξουαλική πράξη, μετά από σωματική άσκηση, κατά την χαρτοπαιξία ή κατά την λήψη ναρκωτικών ουσιών.
Επίσης, παράγεται και όταν έχουμε επιτυχημένες κοινωνικές συναναστροφές. Τα κοινωνικά ερεθίσματα που λαμβάνουμε μέσα από τα “social media” (π.χ. likes, αιτήματα φιλίας, σχόλια, μηνύματα) γίνονται αντιληπτά από τον εγκέφαλο ως θετική επιβράβευση, με συνέπεια να ενεργοποιείται το ντοπαμινεργικό σύστημα ή «σύστημα ανταμοιβής» (παραγωγή ντοπαμίνης) και το άτομο να αισθάνεται προσωρινά ευχαρίστηση.
Με βάση απεικονιστικές μελέτες εγκεφάλου που έγιναν σε άτομα που κάνουν υπερβολική χρήση του διαδικτύου και σε χρήστες ναρκωτικών, παρατηρήθηκαν παρόμοιες δομικές δυσλειτουργίες στο «σύστημα ανταμοιβής» του εγκεφάλου των ατόμων αυτών. Εφόσον τα “social media” παρεμβαίνουν στο σύστημα ντοπαμίνης του εγκεφάλου κατά παρόμοιο τρόπο με την λήψη ναρκωτικών ουσιών, αυτό έχει συνέπειες στον έλεγχο των συναισθημάτων, στην ικανότητα της προσοχής και στην λήψη αποφάσεων.
2. Επιπλέον, η ενασχόληση με την τεχνολογία είναι μια προσπάθεια του ατόμου για να ρυθμίσει τα συναισθήματά του. Συγκεκριμένα, όταν το άτομο κατακλύζεται από δυσφορικά συναισθήματα (θυμός, θλίψη, μελαγχολία, άγχος, ενοχή) προσφεύγει στα μέσα δικτύωσης προκειμένου να ανακουφιστεί από το έντονο συναίσθημα και να αντλήσει μια προσωρινή ευχαρίστηση.
Αυτή η συμπεριφορά είναι ένας μη λειτουργικός τρόπος να διαχειριστεί το δυσάρεστο συναίσθημα, καθώς δεν το βοηθάει να το μειώσει ή να το εξαλείψει παρά να το αποφύγει προσωρινά. Η απόλαυση που παίρνει από την χρήση τους, όπως είναι λογικό, δεν διατηρείται καθώς όταν αφήσει το κινητό, το δυσάρεστο συναίσθημα επανέρχεται και ακόμα εντονότερο καθώς πλέον δεν ξέρει πως να το διαχειριστεί. Δημιουργείται επομένως ένας φαύλος κύκλος:
Δυσάρεστο συναίσθημα 
Χρήση κινητούΠροσωρινή ικανοποίησηΕπαύξηση δυσάρεστου συναισθήματοςΕπανάληψη χρήσης κινητού
Η ανικανότητα του ατόμου να διαχειριστεί τα δυσάρεστα συναισθήματα οδηγεί στην αποφυγή τους και αυτό φαίνεται να συνδέεται με το χρόνιο αίσθημα κενού και την «ανηδονία» (έλλειψη ικανοποίησης από την ζωή), τα οποία θα συζητηθούν σε επόμενο μέρος του άρθρου.
Όταν ένας νέος άνθρωπος, σε κάθε δύσκολο συναίσθημα, προσφεύγει στην προσωρινή ικανοποίηση του «scrolling», μαθαίνει να αποφεύγει την αντιμετώπιση, και με την πάροδο του χρόνου, δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει ο ίδιος τις πραγματικές και αναπόφευκτες δυσκολίες της ζωής.
Ορισμένοι τρόποι προκειμένου να περιορίσουμε την χρήση των “social media” και κατ’ επέκταση του κινητού:
- Συνειδητοποίηση: Είναι σημαντικό η χρήση του κινητού να γίνεται μια συνειδητή διαδικασία. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι αρχίζετε να αποκτάτε επίγνωση κάθε φορά που προσφεύγετε στο κινητό και να κάνετε στον εαυτό σας τις εξής ερωτήσεις: «Τι θα μου προσφέρει αυτή την στιγμή η ενασχόλησή μου με το κινητό; Τι εξυπηρετεί; Ποια είναι η πραγματική μου ανάγκη αυτήν την στιγμή;». Με αυτόν τον τρόπο ξεκινάει η ενασχόληση να γίνεται μια διαδικασία υπό το πρίσμα του ελέγχου.
- Χρονικό όριο: Ένας επιπλέον βοηθητικός τρόπος ελάττωσης της χρήσης είναι να τοποθετηθεί συγκεκριμένο χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο, μπορείτε να ασχολείστε με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (για παράδειγμα 5-7 το απόγευμα) και θα εμποδίζετε την ενασχόλησή σας οποιαδήποτε άλλη ώρα της ημέρας. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό μπορεί να απομακρύνει την συσκευή από κοντά του κατά την διάρκεια της ημέρας, για παράδειγμα κρατώντας την σε διαφορετικό δωμάτιο. Επίσης, μπορεί να χρησιμοποιεί ένα εργαλείο του κινητού το οποίο απεικονίζει τις ώρες που καταναλώνονται μπροστά στην οθόνη.
- Καταγραφή συναισθήματος: Όταν έχετε δυσάρεστα συναισθήματα και επιθυμείτε να καταφύγετε στο κινητό σας για να νιώσετε καλύτερα, περιμένετε 5 λεπτά πριν το χρησιμοποιήσετε και παρατηρήστε πώς νιώθετε. Ποια είναι ενδεχομένως η ανάγκη σας αυτήν τη στιγμή;
- Απομάκρυνση ερεθίσματος: Απομακρύνετε το κινητό από συγκεκριμένους χώρους του σπιτιού, π.χ την κρεβατοκάμαρα όταν ξαπλώνετε ή την τραπεζαρία την ώρα που τρώτε. Αποφύγετε την χρήση του κινητού τουλάχιστον 30 λεπτά πριν τον βραδινό ύπνο.
- Εναλλακτικές δραστηριότητες: Σκεφτείτε όλες εκείνες τις δραστηριότητες τις οποίες χάνετε κατά την ενασχόλησή σας με τα «social media» και ξεκινήστε να επενδύετε σε αυτές.
