Η αφήγηση της προσωπικής μας ιστορίας ως εργαλείο διαμόρφωσης της ταυτότητας και υπέρβασης των ρήξεων.
«Η ζωή μου διαμορφώνεται καθώς τη διηγούμαι και η μνήμη μου στεριώνει με τη γραφή».
Ιζαμπέλ Αλιέντε
Οι προσωπικές μας αφηγήσεις αντανακλούν την ταυτότητα μας, αλλά και τη διαμορφώνουν. Όταν μιλάμε για το τι σημαίνουν για μας τα γεγονότα της ζωής μας, μιλάμε στην ουσία για το ποιοί είμαστε. ‘Η αντιστρόφως, όταν αναλογιζόμαστε το ποιοι είμαστε δομούμε μια αφήγηση, που περιλαμβάνει διάφορα γεγονότα της ζωής μας τοποθετημένα σε μια χρονική σειρά με τέτοιο τρόπο που να έχουν νόημα για μας. Επίσης, η αφήγηση για τον εαυτό μας, πέρα από τα γεγονότα της ζωής μας, δίνει στοιχεία και για τις γνωστικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις μας απέναντι σε αυτά.
Ορισµένα συµβάντα στη ζωή του ατόµου, όπως ο θάνατος ενός οικείου προσώπου, µια πολύ σοβαρή ή χρόνια αρρώστια, η οριστική ή µακρόχρονη, µετεγκατάσταση σε µια άλλη χώρα, ένα διαζύγιο, η ξαφνική διακοπή µιας ελπιδοφόρας επαγγελµατικής σταδιοδροµίας και αντίστοιχα, περισσότερο ή λιγότερο βίαια, περιστατικά οδηγούν σε µια υποχρεωτική αναδιάταξη των προσωπικών οριζόντων και σε νέους προσανατολισµούς της δράσης.
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, µπορούµε να κάνουµε λόγο για βιογραφική ρήξη, μιας και το άτοµο καλείται να ερµηνεύσει ένα αντικειµενικό γεγονός ως τοµή στο χρόνο, ως ρήγµα στην προσωπική του ιστορία, το οποίο το οδηγεί σε µια σειρά από ριζικούς επαναπροσδιορισµούς του κόσµου της οικειότητας που ανατράπηκε.
Όλοι οι άνθρωποι βιώνουμε ρήξεις στη βιογραφική μας διαδρομή. Θα έλεγε κανείς πως οι ρήξεις αποτελούν φυσική και αναπόσπαστη πτυχή στο ταξίδι της ζωής. Ωστόσο, καθώς μπορεί να θέσουν υπό αμφισβήτηση τον προηγούμενο τρόπο ζωής μας, μας αφήνουν συχνά μπερδεμένους, ανίδεους για το πώς να προχωρήσουμε σε άγνωστους καινούριους τόπους.
Ακόμα και οι θετικές μεταβάσεις στη ζωή μας δεν αποτελούν αμιγείς ευλογίες, αφού κάθε προαγωγή βάζει σε δοκιμασία τις προυπάρχουσες σχέσεις ή συνεργασίες, η γέννηση ενός παιδιού στερεί από τους νέους γονείς τις ελευθερίες που προηγουμένως θεωρούσαν δεδομένες, η εισαγωγή των παιδιών στο πανεπιστήμιο της επιλογής τους φέρνει τους γονείς αντιμέτωπους με τη μοναξιά της «άδειας φωλιάς» και η επιθυμητή διάλυση μιας σχέσης χωρίς αγάπη απαιτεί περίπλοκες προσαρμογές στην κοινωνική ζωή του ατόμου.
Οποιοδήποτε γεγονός, ανεξάρτητα από το αν είναι δυσάρεστο ή ευχάριστο, εξαναγκάζει το άτοµο να αντιδράσει σε µια κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από απώλεια ορισµένων σταθερών σηµείων αναφοράς.
Μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες των αφηγήσεων για τον εαυτό είναι ότι δίνουν μια αίσθηση συνέχειας και συνοχής στην αναπτυσσόμενη ταυτότητά μας σε προσωπικό, διαπροσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Συνεισφέρουν στο να εντάξουμε κάτι νέο στην ιστορία της ζωής μας, καλλιεργώντας το συνεχιζόμενο, δημιουργικό δεσμό με το «πρίν» και ενθαρρύνωντας τη διατήρηση της ανάμνησης.
Παράλληλα, οι προσωπικές αφηγήσεις ανα-διαμορφώνουν τον «κόσμο μας» και αναθεωρούν τις αξίες, τις πεποιθήσεις, τους στόχους, τις προτεραιότητες μας, τις σχέσεις μας με τους άλλους. Αποτελούν δηλαδή, έναν θεμελιώδη τρόπο απόδοσης νοήματος στη ροή της ζωής. Εξάλλου, η αφηγηματική ταυτότητα δεν είναι μια στατική κατασκευή, αλλά υπόκειται σε αναθεωρήσεις καθώς καινούρια γεγονότα προστίθενται στην αφήγηση και μπορεί να αλλάξουν το πρϋπάρχον νόημα του ατόμου για τη ζωή.
Στη βάση των παραπάνω, µπορούµε να ορίσουµε τη «βιογραφική ρήξη» ως ένα αντικειµενικό γεγονός, το οποίο εγγράφεται στη βιογραφική διαδροµή ενός ατόµου και βιώνεται υποκειµενικά ως τοµή στο βιογραφικό χρόνο, µε συνέπεια τη διάρρηξη των δοµών της καθηµερινής ζωής. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως στοιχεία ή συμβάντα που δημιουργούν ρήξεις οδηγούν το άτοµο σε µια ουσιαστική διάκριση των βιωµένων εµπειριών, σε ένα βιογραφικό «πριν» κι ένα «µετά», σε µια αναγκαστική διάσπαση του βιογραφικού χρόνου.
Σε κάθε περίπτωση, όµως, το ρήγµα στην ατοµική ιστορία και η τοµή στο βιογραφικό χρόνο έχουν ως συνέπεια µια υποκειµενικά αναγνωρισµένη ασυνέχεια της ιστορίας του εαυτού, δηλαδή ένα είδος «τραύµατος της ταυτότητας».
Η αφήγηση της προσωπικής ιστορίας, λοιπόν, προϋποθέτει την πρόταξη ή τουλάχιστον το εγχείρηµα πρόταξης ενός συνεκτικού εαυτού, δηλαδή µιας ενιαίας βιογραφίας. Στο πλαίσιο µιας ψυχοθεραπευτικής συνεδρίας, για παράδειγμα, οι ρωγµές που ανακύπτουν από το παρελθόν αναδύονται στο προσκήνιο για να διαπλεχθούν µε την τωρινή ατοµική κατάσταση και τις απαιτήσεις της.
Η ατοµική βιογραφία συµπυκνώνει µέσα από διαδικασίες αφήγησης και ανάκλησης του παρελθόντος τις «στιγµές» που σηµάδεψαν και άλλαξαν υποχρεωτικά τον εαυτό και τις «στιγµές» του περάσµατος από µια δεδοµένη κοινωνική κατάσταση σε µια ριζικά διαφοροποιηµένη µορφή ζωής, σε ένα νέο κεφάλαιο ή σε ένα τροποποιημένο σενάριο.
Οι ιστορίες μας είναι ένας τρόπος για να βάλουμε σε τάξη μια μπερδεμένη σειρά γεγονότων, ρίχνοντας φώς στις ρωγμές που προέκυψαν, ανακαλύπτοντας τα βαθύτερα θέματα που τα συνδέουν μεταξύ τους και τα κάνουν αν όχι αποδεκτά, τουλάχιστον κατανοητά.
Το να αφηγηθούμε το αναθεωρημένο σενάριο της ζωής μας μπορεί να συμβάλει στην ανακατασκευή του συστήματος των πεποιθήσεων, στον επαναπροσδιορισμό του εαυτού από ψυχολογική και κοινωνική άποψη και στην αποκάλυψη τρόπων μεστών νοήματος ώστε να συμβολίσουμε για τον εαυτό μας και τους άλλους τις μεταβάσεις που βιώσαμε και τις υπερβάσεις των ρήξεων που, ενδεχομένως, δημιουργήθηκαν.
Η αφήγηση της ιστορίας διευκολύνει τη συνέχιση της βιογραφικής διαδρομής, με τις απαραίτητες συνδέσεις και νοηματοδοτήσεις που επιτρέπουν στην «πλοκή» να ρέει, με τους εναπομείναντες χαρακτηρες, εισάγοντας πιθανά και καινούριους στην πορεία και με προσανατολισμό προς το μέλον…
«τη ζωή την κατανοούμε κοιτώντας πίσω, αλλά πρέπει να την βιώνουμε προχωρώντας μπροστά».
S. Kierkegaard
Βιβλιογραφικές αναφορές:
- Baker, J.M., Kelly, C., Calhoun, L. G., Cann, A., &Tedeschi, R.G. (2008). An examination of posttraumatic growth and posttraumatic depreciation. Journal of loss & Trauma, 13, σσ. 450-465.
- Becker, G. (1997). Disrupted lives: How people create meaning in a chaotic world. Berkeley: University of Callifornia Press.
- Bruner, J. (2004). The narrative creation of self. In L.E. Angus, & J. McLeod(Eds.). The Handbook of narrative and psychotherapy: Practice, theory, and research(σ.3-14). London: Sage.
- Bury M. R., «Chronic Illness as Biographical Disruption», Sociology of Health and Illness, V. 4 (2), 1982, σσ. 167 -182.
- Carricaburu D. & Pierret J., «From Biographical Disruption to Biographical Reinforcement: The Case of HIV-Positive Men», Sociology of Health and Illness, V. 17 (2), 1995, σσ. 65-88.
- Crossley, M. L., (2000a). Introducing narrative psychology: Self, trauma and the consrtuction of meaning. Buckingham: Open University Press.
- Ferraroti M., On the Science of Uncertainty. The Biographical Method in Social Research, Lexington Books, Lanham, 2003.
- Josselson, R., &Lieblich, A. (2001). Narrative research and humanism. In K. J. Shneider, J.F.T. Bugental, & J.F. Pierson (Eds.), The handbookof humanistic psychology: Leading edges in theory, research and practice (σσ.275-288). London: Sage.
- Neimeyer, R. A. (2004). Fostering posttaumatic growth: Α narrative elaboration. Psychological Inquiry, 15, σσ.53-60.
- Passerini L., Σπαράγµατα του 20ου Αιώνα. Η Ιστορία ως Βιωµένη Εµπειρία, Νεφέλη, Αθήνα, 1998.
- Williams S. J., «Chronic Illness as Biographical Disruption or Biographical Disruption as Chronic Illness? Reflections on a Core Concept», Sociology of Health and Illness, V. 22 (1), 2001, σσ. 40-67.
- Wittgenstein L., Γλώσσα, Μαγεία, Τελετουργία, Καρδαµίτσας, Αθήνα, 1990.
