Πλησιάζοντας στην Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, ενημερωνόμαστε για τα μηνύματά της και ευαισθητοποιούμαστε για τη Σχιζοφρένεια, τη ψυχική διαταραχή που έχει επιλεχθεί ως θέμα φέτος από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, λαμβάνει υπόψιν του τις έρευνες που διεξάγονται κάθε χρόνο ως προς την εμφάνιση των ψυχικών διαταραχών σύμφωνα με δύο κριτήρια: τη συχνότητα και τον επιπολασμό. Όταν λέμε συχνότητα, αναφερόμαστε στο ποσοστό εμφάνισης νέων κρουσμάτων για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, συνήθως για ένα χρόνο ενώ ο επιπολασμός αναφέρεται στο ποσοστό των υπαρχουσών περιπτώσεων ψυχικών διαταραχών, παλαιών και νέων. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατατάσσει τη σχιζοφρένεια μέσα στις 10 νόσους με τη σοβαρότερη επιβάρυνση σε δείκτες καθημερινής, κοινωνικής και επαγγελματικής λειτουργικότητας στις ανεπτυγμένες χώρες και υπολογίζεται ότι επηρεάζει περίπου το 1% του πληθυσμού παγκόσμια.
Το θέμα της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας για το 2014 είναι «Ζώντας με τη Σχιζοφρένεια».
Η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας
Η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 10 Οκτωβρίου, με πρωτοβουλία της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Ψυχικής Υγείας και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Πρόκειται για ένα θεσμό που έχει ξεκινήσει από το 1992 αποσκοπώντας στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για τα ψυχικά νοσήματα.
Αυτή τη μέρα, φορείς και οργανώσεις από όλον τον κόσμο, ενώνουν τη δυναμική και τις δράσεις τους μεταδίδοντας ξεκάθαρα μηνύματα:
• δεν υπάρχει υγεία χωρίς την ψυχική υγεία.
• η ψυχική υγεία δεν σημαίνει απλά την απουσία ψυχικής διαταραχής.
• η ψυχική υγεία επηρεάζεται από κοινωνικοοικονομικούς, βιολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες (καθιστώντας μας όλους υπεύθυνους, ατομικά και συστημικά).
• υπάρχουν τρόποι να υποστηριχθούν οι ψυχικά ασθενείς μέσα από εφαρμοσμένα προγράμματα παρέμβασης και θεραπείας.
Το θέμα που επιλέχθηκε για την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας το 2014 είναι «Ζώντας με τη Σχιζοφρένεια».
Τι είναι η σχιζοφρένεια;
Η λέξη σχιζοφρένεια, είναι μία λέξη που στερεοτυπικά έρχεται στο μυαλό μας, όταν προσπαθούμε να «εξηγήσουμε» μία μη φυσιολογική, για τα υποκειμενικά μας κριτήρια, αντίδραση, στάση, συμπεριφορά. Σαφέστατα, δεν πρόκειται για μία κοινωνική διαταραχή.
Η λέξη προέρχεται από τις λέξεις "σχίζω" + "φρην", όπου η τελευταία λέξη στα αρχαία ελληνικά σημαίνει νους, μυαλό. Η επιλογή αυτού του ιατρικού όρου, για πρώτη φορά το 1911, από τον ψυχίατρο Οϊγκέν Μπλόυλερ, στηρίχθηκε στο ότι αυτή η ασθένεια φαινόταν να χαρακτηρίζεται πρωτίστως από μία αποσύνδεση, ένα σχίσιμο, ανάμεσα στις λειτουργίες του συναισθήματος και σε εκείνες της σκέψης και της γνώσης. Επομένως, η σχιζοφρένεια είναι ένα σύμπλεγμα ψυχικών διαταραχών το οποία καθιστά δύσκολο το διαχωρισμό μεταξύ πραγματικών και μη πραγματικών γεγονότων και επηρεάζει τόσο τη σκέψη και τη λογική, όσο και το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του ατόμου. (Θ.Ε.Ψ.Υ.Π.Α - Δ. Κανδύλης - Στ. Καπρίνης - Γ. Καπρίνης, Λάρισα 2006).
Ο ασθενής με σχιζοφρένεια συνήθως πιστεύει σε παράλογα πράγματα (παραληρητικές ιδέες) και αντιλαμβάνεται αισθήσεις οι οποίες δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα (ψευδαισθήσεις). Ειδικότερα, τα συμπτώματα της σχιζοφρένειας σύμφωνα με το ταξινομικό σύστημα της Διεθνούς Στατιστικής Ταξινόμησης Νοσημάτων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD -10), συμπεριλαμβάνουν έναν σύμπλεγμα δυσλειτουργιών στην ανθρώπινη προσωπικότητα που εστιάζουν στις επίμονες παραληρητικές ιδέες, στις ακουστικές ψευδαισθήσεις, στην ηχώ της σκέψης, εμφάνιση κατατονικής συμπεριφοράς όπως διέγερση - λήψη παράξενων στάσεων - αρνητισμός - αλαλία, αρνητικά συμπτώματα όπως έντονη απάθεια, διακοπή της ομιλίας και αμβλύτητα ή ασυμβατότητα των συναισθηματικών αντιδράσεων και μία έντονη και συνεχής μεταβολή στην συνολική ποιότητα μερικών πτυχών της προσωπικής συμπεριφοράς που εκδηλώνονται συνήθως με απώλεια ενδιαφέροντος, απομόνωση κτλ. Προσοχή όμως: η διάγνωση της σχιζοφρένειας, όπως και κάθε ψυχικής διαταραχής, γίνεται μόνο από ψυχίατρο ή ψυχολόγο.
Τα αίτια και η κληρονομικότητα (;) της σχιζοφρένειας
Τα 3/4 των σχιζοφρενών εμφανίζουν τη διαταραχή ανάμεσα στα 16 και 25 χρόνια της ζωής τους. Αν και η συσχέτιση της σχιζοφρένειας με τη γενετική αιτιολογία εκτιμάται περίπου στο 60%, δεν υπάρχουν σαφείς επιστημονικές ενδείξεις ότι μπορούμε να ισχυριστούμε απόλυτα κάτι τέτοιο.
Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι διαφωνούν ως προς τα αίτια της σχιζοφρένειας αλλά συγκλίνουν προς μία κατεύθυνση: ότι η σχιζοφρένεια προέρχεται από την αλληλεπίδραση ποικίλων βιολογικών και περιβαλλοντολογικών παραγόντων. Πάντα ως ειδικοί ψυχικής υγείας, οφείλουμε να αντιλαμβανόμαστε τον ανθρώπινο οργανισμό ως μία σύνθετη έννοια, που εκφράζεται ποικιλοτρόπως μέσα από μία αμφίδρομη αλληλεπίδραση βιολογικών και περιβαλλοντικών μεταβλητών που οδηγούν στο σχηματισμό της ανθρώπινης προσωπικότητας. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και στη διαταραχή της. Υπάρχουν γενετικοί παράγοντες που δημιουργούν μία ευαλωτότητα προς την ασθένεια και περιβαλλοντικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωσή της. Ενδέχεται να υπάρχουν γενετικές αλλοιώσεις αλλά να μην εκφραστούν ποτέ επειδή το περιβάλλον δεν θα παρέχει τα κατάλληλα ερεθίσματα. Τίποτα όμως δεν είναι απόλυτα επαρκώς αποδεδειγμένο και οι ψυχίατροι και ψυχολόγοι, συνεχίζουν το ερευνητικό τους έργο εστιάζοντας και προς τις δύο κατευθύνσεις.
Η απάντηση στην ερώτηση αν η σχιζοφρένεια είναι κληρονομική, δεν είναι απλή. Οι έρευνες δείχνουν ότι υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να νοσήσει ένα μέλος της οικογένειας, όταν και οι δύο γονείς είναι σχιζοφρενείς, χωρίς όμως κανείς να μπορεί να το ισχυριστεί απόλυτα, καθώς αναφέρθηκε ότι είναι σημαντική η επίδραση και των περιβαλλοντικών παραγόντων.
Οι ερευνητικές προσεγγίσεις που αφορούν στην προέλευση της σχιζοφρένειας.
Συγκεκριμένα, η εμφάνιση της σχιζοφρένειας, από επιδημιολογικές μελέτες, έχει προκύψει ότι συχνότερα πρωτοεκδηλώνεται στην εφηβεία ή κατά τα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής. Σήμερα υπάρχουν κάποιες έγκυρες ενδείξεις γιατί συμβαίνει αυτό. Από τη γέννηση μέχρι και την εφηβεία και ενώ ωριμάζει ο εγκέφαλος, συμβαίνει μία μείωση της τάξης του 30-40% των συνάψεων μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων. Η διαδικασία αυτή φαίνεται να βελτιώνει την "ενεργό μνήμη" και την ικανότητα του ανθρώπου να επεξεργάζεται σύνθετες γλωσσικές πληροφορίες. Στους σχιζοφρενείς, η διαδικασία αυτή έχει διαρκέσει περισσότερο από το κανονικό και έχει μειώσει κατά πολύ τις συνάψεις των κυττάρων στους μετωπιαίους και σε τμήμα των κροταφικών λοβών, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η λειτουργική συνεργασία μεταξύ αυτών των περιοχών του εγκεφάλου και να μειώνεται η ισχύς της ενεργούς μνήμης. Έτσι, σύμφωνα με τον ερευνητή Φάινμπεργκ, αν αυτή η προσαρμοστική διαδικασία της μείωσης των συνάψεων διαρκέσει πολύ χρόνο και δε διακοπεί έγκαιρα, θα μπορούσε, σε συνεργασία με περιβαλλοντικούς παράγοντες και με παράγοντες στρες, να έχει ως κατάληξη τη σχιζοφρένεια.
Ωστόσο, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος στην εμφάνιση της σχιζοφρένειας. Μία νεο-υπαρξιστική ψυχιατρική ερευνητική προσπάθεια του Ρόναλντ Λάινγκ, προσεγγίζει την σχιζοφρένεια ως μία κατάσταση άμυνας που υιοθετεί το άτομο, προκειμένου να τα βγάλει πέρα με έναν κόσμο που τον εξουθενώνει με τις παράλογες και τις αντιφατικές του απαιτήσεις. Έτσι, για τον Ρόναλντ Λάινγκ, ασθενής δεν είναι ο σχιζοφρενής αλλά το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον του και η σχιζοφρένεια δεν είναι τίποτα άλλο από την έναρξη μίας επανορθωτικής διαδικασίας, που οδηγεί το πάσχον άτομο στην ανάκτηση του πραγματικού εαυτού του, δηλαδή στην ανάκτηση της υγείας. (Θ.Ε.Ψ.Υ.Π.Α - Δ. Κανδύλης - Στ. Καπρίνης - Γ. Καπρίνης, Λάρισα 2006).
Σε αυτό το επιστημονικό πλαίσιο, είναι πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία του διπλού δεσμού της σχολής του Palo Alto, μέσα από το έργο του Γκρέγκορι Μπέιτσον. Σύμφωνα με την αρχική υπόθεση, η σχιζοφρένεια είναι το αποτέλεσμα μίας οικογενειακής αλληλεπίδρασης, το πλαίσιο μέσα στο οποίο μαθαίνεται μία τέτοια λογική επικοινωνίας το δημιουργεί η οικογένεια: "Ο σχιζοφρενής πρέπει να ζει μέσα σε ένα σύμπαν όπου οι διαδοχές των γεγονότων είναι τέτοιες, ώστε να οικειοποιούνται τις μη συμβατικές επικοινωνιακές συνθήκες τους". Ο διπλός δεσμός ορίζεται ως διαδοχή ανεπίλυτων εμπειριών ή ως πολλαπλή επανάληψη μίας ανεπίλυτης εμπειρίας που προκαλεί στο "θύμα" εσωτερικές συγκρούσεις λογικής ταξινόμησης. Προϋποθέτει τουλάχιστον δύο άτομα, αλλά, όπως γράφει ο Μπέιτσον, ο διπλός δεσμός δεν επιβάλλεται στο "θύμα" μόνο από τη μητέρα, αλλά και από άλλα μέλη της οικογένειας. (Ζαν Γκαρραμπέ, 2011).
Η διαπίστωση αυτή έγινε πρώτη φορά σε ένα μεγάλο ψυχιατρικό πλαίσιο όπου νοσηλεύονταν σχιζοφρενείς ασθενείς, κατά τη διάρκεια επισκέψεων των μητέρων τους. Οι παρατηρητές πρόσεξαν ότι συχνά ο ασθενής, που δέχεται την επίσκεψη της μητέρας του στο νοσοκομείο, δείχνει μεγάλη αναστάτωση για πολλές ημέρες. Στο νοσοκομείο λοιπόν, έβαλαν μαζί μερικούς σχιζοφρενείς με τις μητέρες τους και παρατηρώντας για ένα διάστημα την αλληλεπίδρασή τους, είδαν κάτι συγκλονιστικό. Η επικοινωνία των μητέρων και των ασθενών, διαδραματιζόταν σε δύο επίπεδα, ένα λεκτικό και ένα συναισθηματικό. Ενώ στο λεκτικό επίπεδο οι μητέρες καλούσαν το παιδί τους να το αγκαλιάσουν, το συναίσθημα τους ήταν εντελώς απορριπτικό. Ο γιος νιώθοντας την απόρριψη της μητέρας, κάνει πίσω και ακούει τη μητέρα να τον ρωτά με ύφος ψυχρό και επικριτικό γιατί αποτραβιέται. Ο γιος δηλαδή βρέθηκε ανάμεσα σε δύο αντικρουόμενα μηνύματα, το ένα λεκτικό και λαχταριστό να τρέξει στην αγκαλιά της μητέρας και το συναισθηματικό, ένα επίπεδο, κρύο και βουβό. Η ασυνέπεια αυτή, με τη συνεχή επανάληψη από την πλευρά της μητέρας, δημιουργεί μεγάλη σύγχυση στο παιδί, που βρίσκεται σε διφορούμενη σχέση. (Αύγουστος Υ. Νάπιερ - Καρλ Χουίτεκερ, 1987)
Υπάρχουν και άλλες θεωρίες για τη σχιζοφρένεια. Κάθε μία δεν αποκλείει την άλλη και η εξέταση των γενετικών παραγόντων σε συνδυασμό με τους συστημικούς και κυρίως τους οικογενειακούς παράγοντες, επιβάλλεται για την κατανόηση της εμφάνισης της νόσου σε κάθε άτομο. Η αδυναμία ύπαρξης μίας αιτιολόγησης της σχιζοφρένειας, κάτι που μπορεί να μη γίνει ποτέ, επιτρέπει να προσεγγίζουμε την ψυχική διαταραχή από ποικίλες αφετηρίες και να αναζητούνται διαφορετικές θεραπευτικοί διέξοδοι.
Ποιοι παράγοντες ευνοούν την εμφάνισή της σχιζοφρένειας;
Ο Κούπερ (1978) έχει αποτυπώσει τρεις κατηγορίες παραγόντων που ευνοούν την εμφάνιση σχιζοφρένειας:
• Τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά, στα οποία η συσχέτιση της χαμηλής κοινωνικής τάξης και της σχιζοφρένειας στις αστικές περιοχές των ανεπτυγμένων χωρών, αναφέρεται ως ένα από τα ισχυρά επιδημιολογικά ευρήματα. Ωστόσο, είναι πιθανό ότι οι παράγοντες που σχετίζονται με τις περιβαλλοντικές συνθήκες στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις, όπως οι επαγγελματικοί κίνδυνοι, η φτωχή μητρική φροντίδα και η υψηλή έκθεση σε ψυχοκοινωνικούς στρεσσογόνους παράγοντες, μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο σε ορισμένες υποομάδες των ατόμων με σχιζοφρένεια.
• Οι παράγοντες προδιάθεσης, εκ των οποίων οι γενετικοί είναι οι σημαντικότεροι. Όπως ανέφερα και νωρίτερα, ένα ποσοστό περίπου 60% συνδέει τη σχιζοφρένεια με τους γενετικούς παράγοντες, χωρίς όμως να μπορούμε να πούμε ότι η διαταραχή αυτή θα εκφραστεί καθώς συμβάλλουν και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά στην εκδήλωση αυτής.
• Εκλυτικοί παράγοντες, όπως μία ποικιλία διαπροσωπικών, κοινωνικών και πολιτιστικών μεταβλητών, με καταγεγραμμένη την επίδραση του οικογενειακού περιβάλλοντος. Σε ένα μεγάλο δείγμα ερευνών, έχει καταγραφεί ότι τα οικογενειακά μοτίβα αλληλεπίδρασης που χαρακτηρίζονται από ασαφή και διπλά μηνύματα επικοινωνίας, αρνητικό ύφος διαπαιδαγώγησης, επίκριση και εχθρότητα, είναι ισχυροί προγνωστικοί παράγοντες εμφάνισης ή υποτροπής της σχιζοφρένειας.
Υπάρχει διαφορά μεταξύ ψυχικής ασθένειας και ψυχικής διαταραχής;
Όταν αναφερόμαστε στην ψυχική ασθένεια, εννοούμε ένα ευρύτερο φάσμα ψυχικής νοσηρότητας στο οποίο το άτομο μπορεί να ασθενήσει ψυχικά αλλά αυτή η ασθένεια να μην οδηγήσει σε συγκεκριμένη συμπτωματολογία. Η ψυχολογική αξιολόγηση, είναι σημαντικό μέρος της συνολικής διαγνωστικής διαδικασίας της ψυχικής ασθένειας, σε συνδυασμό με την ψυχιατρική και την οικογενειακή αξιολόγηση. Πρόκειται για μία εμπεριστατωμένη διερεύνηση των νοητικών, συναισθηματικών, κοινωνικών και διαπροσωπικών λειτουργιών της προσωπικότητας, η οποία αναδεικνύει όχι μόνο τις δυσλειτουργικές αλλά και τις υγιείς πλευρές (Τερλίδου & Παπαδάκης, 2007).
Στην άσκηση της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας, ως ψυχολόγοι είμαστε πολύ προσεκτικοί αναφορικά στη διάγνωση μίας διαταραχής, καθώς μία "ετικετοποίηση" του θεραπευόμενου, μπορεί να κλέψει τη δυναμική του, να τον εγκλωβίσει σε αυτήν και να μην προχωρήσει θεραπευτικά. Οι περισσότερες ομαλές περιπτώσεις ψυχικής ασθένειας, μπορούν να θεραπευθούν ψυχοθεραπευτικά χωρίς χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής. Όταν όμως εντοπιστούν ισχυρής εντάσεως συμπτώματα συγκεκριμένης ψυχικής διαταραχής, η ανάγκη για μία διεπιστημονική υποστήριξη γίνεται άμεση.
Η ψυχική διαταραχή είναι ένας πιο εξειδικευμένος όρος που αποτυπώνει μία κατάσταση κατά την οποίαν ο άνθρωπος παρουσιάζει συγκεκριμένα συμπτώματα, που επιτρέπουν την ιατρική διάγνωση αυτής της ψυχικής διαταραχής. Στη διάθεση των ψυχιάτρων και των ψυχολόγων, υπάρχουν δύο εγχειρίδια που βοηθούν στη διάγνωση των ψυχικών διαταραχών: η 5η έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (DSM –V) που εκδίδεται από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία και η 10η έκδοση της Διεθνούς Στατιστικής Ταξινόμησης Νοσημάτων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD -10) του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας, στις οποίες οι ψυχικές διαταραχές έχουν κατηγοριοποιηθεί ανάλογα με τις διαφορετικές πτυχές της διαταραχής ή της αναπηρίας.
Θα πρέπει όμως, παρά την προσδοκώμενη καθολικότητα των επιστημονικών εγχειριδίων, να τονισθεί η διαφορετικότητα στη διάγνωση των ψυχικών διαταραχών βάσει της πολυπολιτισμικότητας και της κουλτούρας κάθε έθνους. Μία συμπεριφορά που στον δυτικό κόσμο μπορεί να οδηγήσει σε διάγνωση συγκεκριμένης ψυχικής διαταραχής, στον ανατολικό πολιτισμό μπορεί να είναι μία επιτρεπόμενη συμπεριφορά που υπάγεται στην κουλτούρα του εκάστοτε λαού. Για παράδειγμα, στη Νότια Αφρική, σε συγκριμένες ομάδες πληθυσμού, κατά τη διάρκεια του πένθους απώλειας ενός προσώπου, οι συγγενείς πιστεύουν ότι ο αποθανών παραμένει δίπλα τους για μερικές ημέρες πριν τους "εγκαταλείψει" εντελώς.
Επομένως, η συμπεριφορά τους είναι "ζωντανή" προς εκείνον, με τον οποίον συνομιλούν σαν να μην έχει πεθάνει ποτέ. Αυτή η συμπεριφορά στο δυτικό πολιτισμό, θα μπορούσε, ενδεχομένως, να οδηγήσει σε διάγνωση ψυχιατρικής διαταραχής, όμως είναι συνηθισμένη, ίσως και αναγκαία, για την κουλτούρα αυτών των ανθρώπων και αναπόσπαστο μέρος όλου του ευρύτερου συστήματος ώστε να μπορέσουν να αντέξουν το πένθος και να κατευνάσουν το άγχος που προκαλεί η απώλεια.
Αναγνωρίζοντας και Υπερασπίζοντας την Ψυχική Υγεία και τον Ψυχικά Υγιή άνθρωπο.
Η ψυχική υγεία ορίζεται ως μία κατάσταση ευεξίας κατά την οποία ένα άτομο αντιλαμβάνεται τις δυνατότητές του, μπορεί να ανταπεξέλθει στις στρεσσογόνες απαιτήσεις της ζωής, είναι παραγωγικός στην εργασία του και μπορεί να συνεισφέρει θετικά στην κοινωνία. Επίσης, το νόημα της ψυχικής υγείας απορρέει ξεκάθαρα και από τον γενικό ορισμό που δίνει ο Π.Ο.Υ. για την υγεία: «η υγεία είναι μια πλήρης κατάσταση σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία κάποιας ασθένειας ή αναπηρίας». Η ψυχική υγεία, όπως και άλλες πτυχές της ψυχικής υγείας, μπορεί να επηρεαστεί από ένα φάσμα κοινωνικοοικονομικών παραγόντων για τους οποίους απαιτείται συνεχής κρατική μέριμνα μέσω στοχευμένων στρατηγικών πρόληψης, θεραπείας και αποκατάστασης.
Επομένως, γνωρίζοντας τα παραπάνω και θέλοντας να προσδιορίσουμε τα κριτήρια του ψυχικά υγιούς ανθρώπου, θα λέγαμε ότι δεν αφορούν μόνο στα ατομικά χαρακτηριστικά του, όπως ο έλεγχος των σκέψεων, των συναισθημάτων, των συμπεριφορών και των αλληλεπιδράσεων με άλλους ανθρώπους αλλά και σε κοινωνικούς, πολιτιστικούς, περιβαλλοντολογικούς, οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες όπως η κοινωνική προστασία, οι συνθήκες της ζωής, η εργασιακή ισορροπία και η αρωγή προς την κοινότητα.
Η έκθεση του ατόμου στη διαφορετικότητα από μία μικρή ηλικία, είναι επίσης πολύ σημαντικό προληπτικό κριτήριο στην μελλοντικά καλή ψυχική υγεία.
