Η επίσκεψη του Σίγκμουντ Φρόιντ στην Ακρόπολη και η έκθεση «Tracing Freud on the Acropolis» στο Λονδίνο.
Ο Σίγκμουντ Φρόιντ επισκέπτεται την Αθήνα μία και μοναδική φορά, το φθινόπωρο του 1904. Είναι 48 ετών, έχουν προηγηθεί πολλά άλλα ταξίδια, κανένα όμως σε ελληνικό έδαφος. Ανεβαίνει στον Ιερό Βράχο και μονολογεί: «Όλες μου οι αισθήσεις με βεβαιώνουν πως τώρα βρίσκομαι μπροστά στην Ακρόπολη αλλά και πάλι αδυνατώ να το πιστέψω». Έτρεφε μεγάλη αγάπη στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ωστόσο η επίσκεψη στην Ελλάδα έμοιαζε περισσότερο με έναν διακαή πόθο παρά με έναν πιθανό τόπο διακοπών. «Όταν βιώνεις ως πραγματικές τις πόλεις που αποτελούσαν αντικείμενο, για χρόνια ολόκληρα, μακρινών και απρόσιτων επιθυμιών, νιώθεις σαν ένας ήρωας που έχει εκπληρώσει αδιανόητα κατορθώματα», γράφει πολλά χρόνια αργότερα.
Το ταξίδι αυτό ήταν απόρροια αλλαγών της τελευταίας στιγμής. Για πολλά χρόνια, τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου, εκείνος και ο μικρός του αδελφός Αλέξανδρος, βρίσκονταν σε κάποιο σημείο της Μεσογείου. Συνήθως, κατέληγαν στη Ρώμη ή σε κάποιο άλλο μέρος της Ιταλίας, όμως εκείνη τη χρονιά, τα δύο αδέλφια υποχρεώνονται να μειώσουν τον χρόνο των διακοπών τους. Προσανατολίζονται στην Κέρκυρα, φτάνοντας όμως στην Τεργέστη, ένας συνάδελφος του Αλέξανδρου, τους αποτρέπει. «Θα έχει τόση ζέστη που δεν θα μπορείτε να επιχειρήσετε τίποτα. Καλύτερα να πάτε στην Αθήνα». Η πρώτη αντίδραση των αδελφών είναι αρνητική. Νιώθουν τρομερό εκνευρισμό και διακρίνουν μόνο εμπόδια σε αυτήν την αιφνίδια αλλαγή σχεδίων. Τελικά προμηθεύονται τα εισιτήριά τους και επιβιβάζονται στο «Urano» των γραμμών Lloyd, με προορισμό την Αθήνα. «Η συμπεριφορά αυτή φαίνεται ήδη περίεργη στον Φρόιντ. Αυτή η δυσφορία είναι ανεξήγητη», σχολιάζει η μουσειολόγος Μαρίνα Μανιαδάκη, η οποία υπογράφει την επιμέλεια στην έκθεση «Tracing Freud on the Acropolis» στο μουσείο Φρόιντ στο Λονδίνο (έως 7/1/2024, www.freud.org.uk). Στο μικρό αυτό μουσείο, που αποτέλεσε την τελευταία κατοικία του διάσημου Αυστριακού –έφτασε στο Λονδίνο ως πρόσφυγας το 1938– και συγκεκριμένα στον χώρο που παλιά ήταν το υπνοδωμάτιό του, η Ελληνίδα επιμελήτρια έχει συγκεντρώσει αρχαιότητες από την προσωπική του συλλογή, αρχειακές φωτογραφίες και καρτ ποστάλ που ταχυδρόμησε κατά την παραμονή του στην Ελλάδα και βέβαια τα βιβλία που μελετούσε γύρω από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.
Ο Φρόιντ «επέστρεψε» στην ανάμνηση αυτού του ταξιδιού το 1936, τριάντα δύο ολόκληρα χρόνια μετά, μέσα από μια επιστολή που απηύθυνε στον Γάλλο συγγραφέα Ρομέν Ρολάν για τα 70ά του γενέθλια. «Μέχρι τότε, με εξαίρεση κάποιες μικρές αναφορές, δεν μοιάζει να θέλει να επανέλθει στο γεγονός. Μέσα από τα αντικείμενα, ωστόσο, θέλησα να δείξω πως “επισκεπτόταν” την Ελλάδα ξανά και ξανά», εξηγεί η κ. Μανιαδάκη.
Η μουσειολόγος και επιμελήτρια της έκθεσης Μαρίνα Μανιαδάκη έχει συγκεντρώσει αρχαιότητες από την προσωπική συλλογή του Φρόιντ. Φωτ. ANDREAS ATRIDIS / FREUD MUSEUM LONDON
Γράμμα στον πατέρα
Η επιστολή με τίτλο «Μια διαταραχή της μνήμης στην Ακρόπολη» (εκδ. Αγρα, 2021, μτφρ. Σοφία Λεωνίδη, επιμ. Πάνος Αλούπης) είναι ένα κείμενο που καμία σχέση δεν έχει με την περίσταση για την οποία γράφτηκε, ούτε βέβαια και με τον αποδέκτη της. Είναι ένα βαθιά εξομολογητικό κείμενο του «πατέρα της ψυχανάλυσης» για την επιθυμία και την ενοχή που ενδεχομένως επιφέρει η εκπλήρωσή της. Μιλάει για την ενοχή ενός γιου που ξεπερνάει τον πατέρα του και το κάνει σε μια εποχή που βρίσκεται στη δύση της ζωής του (είναι 80 ετών όταν γράφει την επιστολή) και επανέρχεται σε κομβικά γεγονότα που καθόρισαν τη σκέψη του. «Κάποιες σκέψεις ξεπηδούν ξαφνικά, χωρίς να ξέρουμε από πού προέρχονται, και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να τις διώξουμε», έγραφε στο άρθρο του «Μια δυσκολία της ψυχανάλυσης». Μας το θυμίζει ο Πάνος Αλούπης στην εισαγωγή του βιβλίου και εξηγεί τη βαθύτερη ανάγκη που έσπρωχνε το χέρι του γιατρού για να συντάξει αυτό το γράμμα στις 15 Ιανουαρίου του 1936. Ο Γιάκομπ Φρόιντ, ένας άνθρωπος με χαμηλή μόρφωση και πενιχρά οικονομικά μέσα, είναι εκείνος που εμπνέει πρώτος την αγάπη στο παιδί του για τους θεούς και τους ήρωες του αρχαίου κόσμου. Ο Σίγκμουντ λαμβάνει κλασική παιδεία και σύμφωνα με πηγές διατηρεί στη νεότητά του ημερολόγιο στα αρχαία ελληνικά. Ομως, όπως ο ίδιος γράφει: «Είναι πολύ διαφορετικό το να βλέπεις κάτι με τα ίδια σου τα μάτια από το να το γνωρίζεις επειδή έχεις διαβάσει ή έχεις ακούσει κάτι σχετικό». Διήνυσε λοιπόν, όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει, πολύ δρόμο με αυτό το ταξίδι και η κάλυψη αυτής της απόστασης συνιστά για εκείνον κάτι «απαγορευμένο», «ανεπίτρεπτο», γιατί ενέδωσε στην επιθυμία του να προχωρήσει πέρα από τα βήματα του πατέρα του, να φτάσει πιο μακριά από εκείνον. «Τη χρονιά που συντάσσει το γράμμα ο Φρόιντ, συμπληρώνονται 40 χρόνια από τον θάνατο του πατέρα του. Αυτή η επέτειος μοιάζει να έχει μεγαλύτερη σημασία», αναφέρει η επιμελήτρια.
Επιχειρεί να δώσει οδηγίες στα αρχαία ελληνικά αλλά ο οδηγός δεν τον καταλαβαίνει. Απογοητευμένος γράφει το όνομα του καταλύματος σε ένα χαρτί και του το δίνει.
Το ταξίδι
Πρώτος σταθμός του ταξιδιού είναι η Κέρκυρα. Αποβιβάζονται από το «Urano» και περιηγούνται για λίγες ώρες στο νησί. Εκεί ο Φρόιντ για πρώτη φορά έχει την ευκαιρία να θαυμάσει το ελληνικό τοπίο. Τριγυρίζει στα σοκάκια και προσπαθεί να αντιγράψει τα ονόματα των οδών που βλέπει. Στον Πειραιά φτάνουν στις 3 Σεπτεμβρίου. Το πρώτο που σχολιάζει είναι η μυρωδιά του αέρα, αναμειγμένου με σκόνη. Παίρνουν μια άμαξα για να τους μεταφέρει στο ξενοδοχείο Grand Hotel d’ Athenes στην Κοραή. Ο Φρόιντ επιχειρεί να δώσει οδηγίες στα αρχαία ελληνικά. Μάταια. Ο οδηγός δεν μπορούσε να καταλάβει και έτσι απογοητευμένος ο Αυστριακός έγραψε το όνομα του καταλύματος σε ένα κομμάτι χαρτί και του το έδωσε.
Η έκθεση άνοιξε πριν από δέκα ημέρες στο μουσείο Φρόιντ στο Λονδίνο, στην τελευταία κατοικία του διάσημου Αυστριακού. Φωτ. FREUD MUSEUM LONDON
Ο Φρόιντ έφτασε στο Λονδίνο ως πρόσφυγας το 1938. Η έκθεση εστιάζει στον χώρο που παλιά ήταν το υπνοδωμάτιό του. Φωτ. FREUD MUSEUM LONDON
Η αρχική απογοήτευση, ωστόσο, έδωσε γρήγορα τη θέση της στη συγκίνηση. Με σύμβουλο τον ταξιδιωτικό οδηγό του Baedeker για την Ελλάδα, τα δύο αδέλφια επισκέπτονται το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και τον Ναό του Ηφαίστου στην Αρχαία Αγορά. Και φυσικά πηγαίνουν στην Ακρόπολη.
Στις 4 Σεπτεμβρίου, ο Σίγκμουντ Φρόιντ φοράει το καλό του πουκάμισο και ανεβαίνει στον βράχο. «Αυτό που βλέπω εδώ δεν είναι αληθινό». Δεν δίστασε μάλιστα να παρομοιάσει την έκπληξη που ένιωσε αντικρίζοντας το μνημείο με αυτήν που θα βίωνε κάποιος αν έβλεπε ξαφνικά το πτώμα του περίφημου τέρατος του Λοχ Νες. Η κ. Μανιαδάκη επισημαίνει ότι η αναφορά στο διάσημο ερπετό μάλλον δεν είναι τυχαία. «Τα φίδια σχετίζονται με τη θεά Αθηνά, όπως και με την Ακρόπολη. Υπήρχε ένα φίδι προστάτης της πόλης που ζούσε στο Ερέχθειο, ενώ και οι δύο μυθικοί βασιλιάδες της Αθήνας, ο Κέκροπας και ο Εριχθόνιος, ήταν μισοί άνθρωποι, μισοί ερπετά. Ο Φρόιντ γνώριζε πολύ καλά την ελληνική μυθολογία και είναι πιθανό να ανακάλεσε στη μνήμη του αυτούς τους μύθους».
Τις πρώτες του εντυπώσεις τις σημειώνει σε μια καρτ ποστάλ που υπογράφει εκείνη κιόλας την ημέρα μέσα από το παλιό μουσείο της Ακρόπολης που είχε μπει για να προστατευθεί από την ξαφνική μπόρα. Εκεί δίπλα σε κάποιο έργο του Φειδία, μιλάει για τη θέα, τη θάλασσα, τις κολόνες. Ομως, πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια ακόμα για να αποτυπώσει στο χαρτί ανενδοίαστα τη σημασία αυτής της επίσκεψης.
Το άρθρο αναδημοσιεύεται από το www.kathimerini.gr
