Το συναίσθημα της ντροπής έχει απασχολήσει την Ψυχολογία, τη Φιλοσοφία και την Ψυχοθεραπεία εδώ και αρκετές δεκαετίες (π.χ. Gilbert et al., 1994; Kaufman, 1989; Mollon, 1984; Morrison, 1984) και έχει συνδεθεί με ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων ψυχικής υγείας.
Η ντροπή έχει συνδεθεί με προβλήματα ψυχικής υγείας που απασχολούν ιδιαίτερα τις σύγχρονες κοινωνίες, όπως είναι οι εξαρτήσεις (Bilevicius et al., 2019) και οι διατροφικές διαταραχές (Troop et al., 2008), ενώ αποτελεί την πηγή πολλών ψυχολογικών δυσκολιών, όπως είναι η χαμηλή αυτό-εκτίμηση, η κακή εικόνα σώματος, η αυτό-αμφισβήτηση, η ανασφάλεια και το αίσθημα κατωτερότητας (Kaufman, 1989).
Το συναίσθημα της ντροπής έχει βρεθεί ότι σχετίζεται επίσης με την εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων (Kim et al., 2011) και άγχους (Fergus et al., 2010), καθώς επίσης με την αυτοκτονικότητα (Kõlves et al., 2011) και με βίαιες συμπεριφορές (Gilbert, 1994). Η ντροπή, επιπλέον, αποτελεί σημαντικό παράγοντα που αποτρέπει συχνά τους ανθρώπους από το να αναζητήσουν βοήθεια από επαγγελματίες ψυχικής υγείας (Gilbert & Procter, 2006).
Τι είναι όμως η ντροπή και ποια είναι τα χαρακτηριστικά της;
Η ντροπή ορίζεται ως ένα εξαιρετικά επώδυνο συναίσθημα που συνδέεται με την πεποίθηση ότι, εξαιτίας κάποιου προσωπικού ελαττώματος, το άτομο δεν αξίζει να είναι αποδεκτό και δεν αξίζει να ανήκει (Brown, 2006). Είναι το συναίσθημα που συνοδεύει την ιδέα ότι «δεν είμαι εντάξει» ή «δεν είμαι αρκετός» (Yontef, 1993).
Η πρωταρχική τάση του ατόμου όταν νιώσει ντροπή είναι η επιθυμία να απομακρυνθεί από την κατάσταση που του προκάλεσε την ντροπή και η ανάγκη να κρυφτεί από τους άλλους ανθρώπους (Lindsay-Hartz et al., 1995).
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της ντροπής είναι το γεγονός ότι, η συνειδητοποίηση ότι κανείς νιώθει ντροπή, κάνει το άτομο να ντρέπεται εκ νέου (Resnick, 1997). Έτσι, συχνά αποκρύπτουμε το συναίσθημα της ντροπής από τη συνείδησή μας, γεγονός που κάνει πιο δύσκολο να την αναγνωρίσουμε ως συναίσθημα και να την κατονομάσουμε (Yontef, 1993).
Η διάκριση μεταξύ ντροπής και ενοχής
Παρότι και τα δύο συναισθήματα αφορούν σε διαδικασίες αρνητικής αυτό-αξιολόγησης, στην ντροπή το αντικείμενο της αρνητικής αξιολόγησης είναι ολόκληρος ο εαυτός και η ύπαρξή του. Αντίθετα, στην περίπτωση της ενοχής, αντικείμενο της αξιολόγησης είναι μια συγκεκριμένη πράξη του ατόμου (Tangney & Dearing, 2002).
Η ενοχή είναι το συναίσθημα που συνοδεύει την εμπειρία του να έχω κάνει κάτι κακό, να έχω πληγώσει κάποιον, να έχω παραβιάσει κάποιον ηθικό κανόνα, σε αντίθεση με την ντροπή που είναι πιο διάχυτη και συνοδεύει σκέψεις όπως «δεν είμαι αρκετός» (Yontef, 1993).
Σε γενικές γραμμές, η ενοχή φαίνεται ότι είναι πιο προσαρμοστικό συναίσθημα από την ντροπή (de Hooge et al., 2007; Kim et al., 2011). Σε αντίθεση με την ντροπή, η οποία ωθεί το άτομο να απασχοληθεί με τα προσωπικά του ελαττώματα, η ενοχή προσανατολίζει το άτομο να στρέψει την προσοχή του προς τον πόνο που βιώνει ένα άλλο άτομο. Έτσι, η ενοχή τελικά ενισχύει την ενσυναίσθηση (Tangney & Dearing, 2002) και προσανατολίζει το άτομο προς την επανόρθωση της πράξης του και της σχέσης του με το άλλο άτομο.
Αντίθετα, η ροπή προς την ντροπή φαίνεται ότι σχετίζεται αρνητικά με την ενσυναίσθηση (Leith & Baumeister, 1998), ενώ σχετίζεται θετικά με την ευερεθιστότητα, την καχυποψία, τη μνησικακία, το θυμό, καθώς και με το να κατηγορεί κανείς τους άλλους για αρνητικά γεγονότα (Tangney et al., 1992).
Η ροπή προς την ενοχή, αντίθετα, σχετίζεται αρνητικά ή δε σχετίζεται καθόλου με τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Επιπλέον, ενώ η ντροπή έχει βρεθεί ότι συνδέεται με την εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων, η ενοχή σε γενικές γραμμές δεν εμφανίζει την ίδια συσχέτιση (Kim et al., 2011).
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι η ενοχή είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, πιο προσαρμοστική γιατί μας συνδέει με τους γύρω μας, καθώς μας κινητοποιεί να επανορθώσουμε τη σχέση μας μαζί τους. Αντίθετα, η ντροπή είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, δυσπροσαρμοστική γιατί έχει την τάση να μας αποσυνδέει και να μας απομονώνει.
Αυτή η αποσυνδετική λειτουργία της ντροπής είναι που, πιθανά, κάνει την ντροπή να συνδέεται με ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων ψυχικής υγείας, καθώς γνωρίζουμε ότι η ψυχολογική μας ευημερία σχετίζεται άρρηκτα με τη σύνδεσή μας με τους γύρω μας (Klussman et al., 2020).
Πώς γεννιέται η ντροπή;
Για πολλούς θεωρητικούς, η ντροπή γεννιέται τις στιγμές που το παιδί, στο μεγάλωμά του, χρειάζεται να αποκηρύξει κάποια κομμάτια του εαυτού του, γιατί αντιλαμβάνεται ότι αυτά δε θα γίνουν αποδεκτά από το περιβάλλον του (Lee, 1997; Yontef, 1993). Έτσι, η ντροπή αναδύεται ως συναίσθημα για να προστατέψει το παιδί από την επικείμενη απόρριψη.
Τόσο στην παιδική ηλικία όσο και αργότερα στην ενήλικη ζωή, η ντροπή λειτουργεί ως σήμα ότι η κατάσταση της επαφής μας με τον κόσμο απειλείται ή χρειάζεται την προσοχή μας, μας ενημερώνει δηλαδή σχετικά με τον κίνδυνο να βιώσουμε απόρριψη από το περιβάλλον μας (Lee, 1997).
Σύμφωνα με έρευνες πάνω στο συναίσθημα της ντροπής που έχουν γίνει σε γυναίκες, η ντροπή ορίζεται ως μια ψυχο-κοινωνικο-πολιτισμική έννοια (Brown, 2006). H πολιτισμική διάσταση της ντροπής αναφέρεται στις πολιτισμικές προσδοκίες, οι οποίες φαίνεται ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ντροπής.
Κοινωνικά πρότυπα και προσδοκίες που είναι συχνά αδύνατο να φτάσουμε, όπως τα πρότυπα ομορφιάς και τα πρότυπα γύρω από το σώμα μας, τα πρότυπα γύρω από την επιτυχία αλλά και η απόρριψη της διαφορετικότητας (Huckabay, 1997; Singer, 1997) είναι η βάση πάνω στην οποία καλλιεργείται η ντροπή. Αυτές οι πολιτισμικές προσδοκίες επιβάλλονται από άτομα και ομάδες (π.χ. από φίλους, συναδέλφους, κοκ.), όπως επίσης αναπαράγονται από τα media (για παράδειγμα, μέσα από την τηλεόραση, τις διαφημίσεις, τις ταινίες ή τη μουσική).
Τι βοηθάει στη θεραπεία της ντροπής; Ο ρόλος της αυτό-συμπόνιας
Πολλές θεραπευτικές προσεγγίσεις σήμερα εστιάζουν στο να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αναπτύξουν μεγαλύτερη συμπόνια για τον εαυτό τους, καθώς έχει βρεθεί ότι η αυτό-συμπόνια μάς προστατεύει από την εμφάνιση προβλημάτων ψυχικής υγείας (Neff, 2003) και βοηθά ιδιαίτερα τα άτομα που έχουν ροπή προς το να νιώθουν ντροπή (Gilbert & Procter, 2006).
Η αυτό-συμπόνια ορίζεται ως η στάση που μπορεί να κρατήσει κανείς απέναντι στον εαυτό του, η οποία χαρακτηρίζεται από κατανόηση, αποδοχή και συγχώρεση προς τον εαυτό (McKay & Fanning, 1992). Η Kristin Neff (2003) ορίζει την αυτό-συμπόνια μέσα από τρεις διαστάσεις: την καλοσύνη προς τον εαυτό, την κοινή ανθρώπινη εμπειρία και την ενσυνειδητότητα.
Η καλοσύνη προς τον εαυτό αφορά στο να δείχνει κανείς κατανόηση και τρυφερότητα προς τον εαυτό του όταν βιώνει αποτυχίες ή δυσκολίες, σε αντίθεση με το να επικρίνει τον εαυτό του με σκληρότητα. Η κοινή ανθρώπινη εμπειρία αφορά στο να βλέπει κανείς τις δύσκολες εμπειρίες του ως κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας, νιώθοντας έτσι σύνδεση με τους υπόλοιπους ανθρώπους αντί για ντροπή.
Η ενσυνειδητότητα, τέλος, έχει να κάνει με την επίγνωση που χρειάζεται να έχουμε σε σχέση με τον πόνο που βιώνουμε και τις επώδυνες σκέψεις μας. Η βασική ιδέα είναι ότι, μόνο αν αναγνωρίσουμε στον εαυτό μας ότι πονάμε, μπορούμε να κάνουμε κάτι για αυτό.
Διαβάστε σχετικά: Ο φαύλος κύκλος της νευρωτικής ντροπής
Η σύνδεση ως αντίδοτο στην ντροπή
Παράλληλα, η εμπειρία του να νιώθει κανείς ντροπή περιγράφεται ως μία κατάσταση αποσύνδεσης και ψυχολογικής απομόνωσης (Brown, 2006). Η ψυχολογική απομόνωση περιγράφεται ως μια κατάσταση στην οποία κανείς νιώθει αποκλεισμένος από τη δυνατότητα για ανθρώπινη επαφή και αδύναμος να κάνει κάτι για να αλλάξει την κατάστασή του.
Από την άλλη μεριά, η αντίθετη εμπειρία από αυτήν της ντροπής περιγράφεται ως μία κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ενσυναίσθηση, σύνδεση με τους άλλους, δυνατότητα και ελευθερία (Brown, 2006).
Σύμφωνα με τη Θεωρία της Ανθεκτικότητας απέναντι στην Ντροπή[1] (Brown, 2006), αυτό που φαίνεται ότι μας ανακουφίζει και μας προστατεύει από την ντροπή είναι η σύνδεσή μας με άλλους ανθρώπους. Πιο συγκεκριμένα, η ανθεκτικότητά μας απέναντι στην ντροπή καθορίζεται από τις παρακάτω δυνατότητες:
(α) την ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε και να αποδεχόμαστε την ευαλωτότητά μας
(β) την κριτική μας ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε τις κοινωνικές και πολιτισμικές απαιτήσεις και την ντροπή που αυτές μπορεί να μας προκαλούν
(γ) την ικανότητά μας να δημιουργούμε σχέσεις αμοιβαίας ενσυναίσθησης που μας βοηθούν να προσεγγίζουμε τους άλλους γύρω μας όταν χρειαζόμαστε βοήθεια
(δ) την ικανότητά μας να μιλήσουμε για την ντροπή που νιώθουμε και να την αποδομήσουμε.
Επίλογος
Η ντροπή λοιπόν είναι ένα ιδιαίτερα δυσάρεστο συναίσθημα που συνοδεύει αρνητικές ιδέες για τον εαυτό, όπως η σκέψη ότι «δεν αξίζω» ή «δεν είμαι αρκετός» και συνδέεται με πολλές ψυχολογικές δυσκολίες. Όπως είδαμε, η σημαντικότερη αρνητική συνέπεια της ντροπής είναι ότι μας απομονώνει. Η ντροπή μάς κάνει να θέλουμε να κρυφτούμε ή να αποσιωπήσουμε όσα κομμάτια μας πιστεύουμε ότι θα απορριφθούν από τους άλλους.
Η ανακούφιση της ντροπής μέσα από την ψυχοθεραπεία συχνά γίνεται μέσα από την ανάπτυξη της αυτό-συμπόνιας, μίας στάσης δηλαδή προς τον εαυτό μας που χαρακτηρίζεται από αποδοχή, κατανόηση και συγχώρεση. Χάρη στην αυτό-συμπόνια, το άτομο αυξάνει τη σύνδεσή του με τον εαυτό του αλλά και με τους άλλους γύρω του, καθώς μαθαίνει να αποδέχεται την ευαλωτότητά του και να αναγνωρίζει ότι οι προσωπικές του δυσκολίες είναι κομμάτι της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας.
Σε αυτή τη λογική και με βάση σχετικές έρευνες (Brown, 2006), μπορούμε να πούμε ότι το αντίδοτο στην ντροπή είναι η ανθρώπινη σύνδεση. Όσο απλώνουμε τα χέρια μας για να επικοινωνήσουμε, να ζητήσουμε αλλά και να δώσουμε βοήθεια, να ακούσουμε και να ακουστούμε, η ντροπή μέσα μας μικραίνει.
Αυτό που αξίζει να θυμόμαστε είναι ότι η ντροπή που νιώθουμε δε μας κάνει διαφορετικούς ή άξιους αποκλεισμού, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Η ντροπή που νιώθουμε είναι η απόδειξη μιας ανάγκης που είναι κοινή σε όλους μας: της ανάγκης μας να ανήκουμε.
[1] “shame resilience theory”
Βιβλιογραφία
- Bilevicius, E., Neufeld, D. C., Single, A., Foot, M., Ellery, M., Keough, M. T., & Johnson, E. A. (2019). Vulnerable narcissism and addiction: The mediating role of shame. Addictive behaviors, 92, 115-121
- Brown, B. (2006). Shame resilience theory: A grounded theory study on women and shame. Families in Society, 87(1), 43-52
- Brown, B. (2012, March). Listening to shame [Speech video recording]. Ted Ideas worth spreading. https://www.ted.com/talks/brene_brown_listening_to_shame/transcript
- de Hooge, I. E., Zeelenberg, M., & Breugelmans, S. M. (2007). Moral sentiments and cooperation: Differential influences of shame and guilt. Cognition and Emotion, 21, 1025–1042
- Fergus, T.A., Valentiner, D.P., McGrath, P.B., Jencius, S. (2010). Shame-and guilt-proneness: Relationships with anxiety disorder symptoms in a clinical sample. Journal of Anxiety Disorders, 24, 811–815
- Gilbert, P. (1994). Male violence: Towards an integration. In J. Archer (Ed.), Male Violence. London: Routledge
- Gilbert, P., Pehl, J. & Allan, S. (1994). The phenomenology of shame and guilt. British Journal of Medical Psychology, 27, 23-36
- Gilbert, P. & Procter, S. (2006). Compassionate mind training for people with high shame and self-criticism: Overview and pilot study of a group therapy approach. Clinical Psychology and Psychotherapy, 13, 353-379
- Huckabay, M. A. (1997). Lesbian identity and the context of shame. In R. G. Lee & G. Wheeler (Eds.) The voice of shame: Silence and connection in psychotherapy (pp. 143-175). Cambridge USA: Gestalt Press
- Kaufman, G. (1989). The Psychology of Shame. Theory and Treatment of Shame-based Syndromes. New York: Springer-Verlag
- Kim, S., Thibodeau, R., & Jorgensen, R. S. (2011). Shame, guilt, and depressive symptoms: a meta-analytic review. Psychological bulletin, 137(1), 68
- Klussman, K., Nichols, A. L., Langer, J. & Curtin, N. (2020). Connection and disconnection as predictors of mental health and wellbeing. International Journal of Wellbeing, 10 (2), 80-100
- Kõlves, K., Ide, N., & De Leo, D. (2011). Marital breakdown, shame, and suicidality in men: a direct link?. Suicide and Life‐Threatening Behavior, 41(2), 149-159
- Lee, R. G. (1997). Shame and the Gestalt model. In R. G. Lee & G. Wheeler (Eds.) The voice of shame: Silence and connection in psychotherapy (pp. 3-20). Cambridge USA: Gestalt Press
- Leith, K. P., & Baumeister, R. F. (1998). Empathy, shame, guilt, and narratives of interpersonal conflicts: Guilt-prone people are better at perspective taking. Journal of Personality, 66, 1–37
- Lindsay-Hartz, J., De Rivera, J., & Mascolo, M. F. (1995). Differentiating guilt and shame and their effects on motivation. In J. P. Tangney & K. W. Fischer (Eds.), Self-conscious emotions: The psychology of shame, guilt, embarrassment, and pride (pp. 274–300). New York: Guilford
- McKay, M., & Fanning, P. (1992). Self-esteem: A proven program of cognitive techniques for assessing, improving, and maintaining your self-esteem (2nd ed.). Oakland, CA: New Harbinger
- Mollon, P. (1984). Shame in relation to narcissistic disturbance. British Journal of Medical Psychology, 57, 207-214
- Morrison, A. P. (1984). Shame and the psychology of the self. In P. E. Stepansky & A. Goldberg (Eds), Kohut’s Legacy: Contributions to Self Psychology. Hillsdale, NJ: The Analytic Press
- Neff, K.D. (2003). Self-Compassion: An alternative conceptualization of a healthy attitude toward oneself. Self and Identity, 2, 85–102
- Resnick, R. W. (1997). The “recursive loop” of shame: An alternate Gestalt therapy viewpoint, Gestalt Review, 1 (3), 256-269
- Sedighimornani, N., Rimes, K. A., & Verplanken, B. (2019). Exploring the relationships between mindfulness, self-compassion, and shame. Sage Open, 9(3), 2158244019866294
- Singer, A. (1997). Homosexuality and shame: Clinical meditations on the cultural violation of self. In R. G. Lee & G. Wheeler (Eds.) The voice of shame: Silence and connection in psychotherapy (pp. 123-142). Cambridge USA: Gestalt Press
- Tangney, J. P., & Dearing, R. L. (2002). Shame and guilt. New York, NY: Guilford Press
- Tangney, J. P., Wagner, P., Fletcher, C., & Gramzow, R. (1992). Shamed into anger: The relation of shame and guilt to anger and self-reported aggression. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 669–675
- Troop, N.A., Allan, S., Serpell, L., Treasure, J.L. (2008). Shame in women with a history of eating disorders. European Eating Disorders Review, 16, 480–488
- Yontef, G. M. (1997). Shame and guilt in Gestalt therapy: Theory and practice. In R. G. Lee & G. Wheeler (Eds.) The voice of shame: Silence and connection in psychotherapy (pp. 351-380). Cambridge USA: Gestalt Press
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
