Ενώ αποδεχόμαστε την αυταγάπη (τον υγιή εγωισμό) ως αξία που πρέπει να διέπει τη σχέση με τον εαυτό μας, τον ναρκισσισμό θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σαν την σκοτεινή πλευρά του ατομικισμού και του εγωκεντρισμού.
Η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι συνέπεια μιας ανατροφής που δεν επέτρεψε στο παιδί να αποχωριστεί κατάλληλα τη μητέρα του. Αυτό το παιδί δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και να αποκτήσει ξεχωριστή, ατομική υπόσταση. Οι ναρκισσιστές συνήθως είναι άτομα που βίωσαν μια συναισθηματικά επώδυνη ή παραμελημένη παιδική ηλικία, ή υπήρξαν θύματα κακοποίησης.
Πριν προχωρήσουμε παρακάτω, να ξεκαθαρίσουμε ότι οποιοσδήποτε μπορεί να παρουσιάσει μία ή περισσότερες συμπεριφορές ναρκισσιστικής συμπεριφοράς κάποια στιγμή ή και σε συχνή βάση στη ζωή του. Δεν είναι βέβαιο ότι πίσω από έναν εγωκεντρικό άνθρωπο κρύβεται πάντα μια ναρκισσιστική διαταραχή, και ας έχουμε κατά νου ότι οι ψυχολόγοι είναι οι πλέον κατάλληλοι για να κάνουν μια τέτοια διάγνωση.
Πώς διακρίνουμε έναν ναρκισσιστή
Στην καθημερινότητά μας μπορεί να χρειαστεί να συναναστραφούμε και να συνεργαστούμε με άτομα που ενδέχεται να παρουσιάζουν ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά. Ας σημειωθεί ότι στις μέρες μας περίπου το 10% του πληθυσμού πάσχει από ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας.
Παραθέτουμε στη συνέχεια τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ναρκισσιστή, τα οποία είναι:
- Η έλλειψη ενσυναίσθησης.
- Η αυξημένη αίσθηση αυτοπεποίθησης.
- Η εστίαση σε μεγαλειώδεις φαντασιώσεις.
- Οι χειριστικές συμπεριφορές προς τους άλλους για προσωπικό του όφελος.
- Η ανάπτυξη αρκετά επιφανειακών σχέσεων.
- Η αντίσταση που προβάλλει όταν έρχεται η ώρα να παραδεχτεί ότι σφάλλει ή ότι είναι μέρος του προβλήματος.
- Η διαρκής ανάγκη του για επιβεβαίωση και θαυμασμό.
- Η πεποίθηση ότι ο κόσμος τού χρωστά κάτι.
Ο κλασικός μεγαλοπρεπής ναρκισσιστής είναι εύκολα αναγνωρίσιμος λόγω της αλαζονείας και της υπεροχής που με κάθε τρόπο επιδεικνύει απέναντι στους γύρω του. Πολλές φορές μπορεί να χρειαστούμε μόλις λίγα λεπτά για να νιώσουμε τον εκνευρισμό που μας προκαλεί το ύφος του «εγώ τα ξέρω όλα, υποκλιθείτε, είμαι ο καλύτερος». Επομένως, εξαρχής και χωρίς προσπάθεια αντιλαμβανόμαστε ότι πρέπει να κρατήσουμε αποστάσεις από το συγκεκριμένο άτομο και να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντί του.
Ο ευάλωτος ή εσωστρεφής ναρκισσιστής
Εδώ θέλουμε να επιστήσουμε την προσοχή σας: Υπάρχει ένα είδος ναρκισσιστή, ο λεγόμενος ευάλωτος ή εσωστρεφής ναρκισσιστής, ο οποίος ενεργεί με τρόπο διακριτικό, σχεδόν αδιόρατο, έτσι ώστε συνήθως αντιλαμβανόμαστε ότι κάτι δεν πάει καλά μαζί του όταν πια είμαστε βυθισμένοι στον πόνο. Ο ευάλωτος ή εσωστρεφής ναρκισσιστής είναι πολύ επικίνδυνος, γιατί δεν εκφράζει λεκτικά τα όσα διαλαλεί ο παραδοσιακός ναρκισσιστής. Καλούμαστε από μικρές λεπτομέρειες στη συμπεριφορά του, ενώνοντας τα κομμάτια του παζλ, να καταλάβουμε ποιος πραγματικά είναι.
Στην ουσία, τόσο ο μεγαλοπρεπής όσο και ο εσωστρεφής ναρκισσιστής έχουν τον ίδιο σκοπό: να συντηρήσουν το υπερμεγέθες εγώ τους μέσω της τροφοδοσίας που μπορούν να λάβουν από τους άλλους, διότι δεν είναι ικανοί να ρυθμίσουν μόνοι τους την αυτοεκτίμησή τους. Η τροφοδοσία συνίσταται στο να παίρνουν επαρκή προσοχή και φροντίδα, να ικανοποιούνται οι ανάγκες τους, να εισπράττουν αναγνώριση και θαυμασμό προς το άτομο και τα επιτεύγματά τους, κ.λπ. Με λίγα λόγια, οι ναρκισσιστές είναι ικανοί να στεγνώσουν τη ζωτική ενέργεια των θυμάτων τους.
Τα κρίσιμα ερωτήματα
Μήπως βρίσκεσαι σε μία σχέση στην οποία νιώθεις εξαρτημένος/η από το άλλο πρόσωπο; Αγαπάς και εκτιμάς αυτό το πρόσωπο, αλλά κατά βάση δε νιώθεις καλά σε αυτή τη σχέση; Αισθάνεσαι ότι κάτι δεν πάει καλά, αλλά δεν μπορείς να το αποδείξεις; Συνέχισε να διαβάζεις. Δες αν βρίσκεσαι αυτή τη στιγμή μέσα στον κύκλο της ναρκισσιστικής κακοποίησης και αν συμπίπτουν αυτά που ζεις μέσα στη σχέση σου με αυτά που περιγράφουμε στη συνέχεια.
Ο κύκλος της ναρκισσιστικής κακοποίησης
Ο κύκλος της ναρκισσιστικής κακοποίησης αναφέρεται σε ένα κακοποιητικό μοτίβο συμπεριφοράς, στο οποίο ο ναρκισσιστής σπρώχνει τα θύματά του. Για την κάλυψη των αναγκών του ναρκισσιστή, είναι σύνηθες να εμφανίζεται μέσα στον κύκλο του πάνω από ένα άτομο κάθε φορά. Ο κύκλος της ναρκισσιστικής κακοποίησης παρουσιάζει τρία στάδια:
1- Το στάδιο της εξιδανίκευσης (ή της ψεύτικης λατρείας). Είναι το στάδιο όπου ο ναρκισσιστής θα δημιουργήσει μια αίσθηση σημαντικής σύνδεσης μαζί σου. Θα σε κάνει να νιώσεις μοναδικός/ή και ξεχωριστός/ή και θα σε τοποθετήσει σε ένα βάθρο, ανεξάρτητα από το είδος της σχέσης που έχει μαζί σου (ρομαντική, φιλική, επαγγελματική, κ.λπ.). Θα καθρεφτίσει στον ίδιο τα πράγματα που σου αρέσουν (mirroring), ώστε να νιώσεις ότι υπάρχει ταύτιση μεταξύ σας. Το στάδιο της εξιδανίκευσης συνήθως κρατάει λίγες εβδομάδες ή λίγους μήνες.
2- Το στάδιο της υποτίμησης. Αυτό το στάδιο ξεκινάει όταν ο ναρκισσιστής ήδη έχει καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη σου και να δημιουργήσει μαζί σου μια σχέση συνεξάρτησης. Με άλλα λόγια, σου έχει γίνει απαραίτητος. Σε αυτή τη φάση, παρουσιάζει συμπεριφορές που δεν είχε εκδηλώσει νωρίτερα, οι οποίες σε προβληματίζουν. Συχνά ασκεί κριτική στις απόψεις σου, σε υποτιμά και σε κάνει να αμφιβάλλεις για την κρίση σου. Ξεσπά την οργή του πάνω σου, σε κατηγορεί, σου δημιουργεί ενοχές με ποικίλους τρόπους και αγνοεί τις ανάγκες σου. Νιώθεις ανασφάλεια μέσα στη σχέση και κάποιες φορές αποστασιοποιείσαι συναισθηματικά για να προστατευτείς.
3- Το στάδιο της απόρριψης. Ο ναρκισσιστής μπορεί να δώσει τέλος στη σχέση μαζί σου, αν νιώσει ότι δεν έχεις κάτι άλλο να του προσφέρεις ή αν σε βαρεθεί. Εναλλακτικά, μπορεί εσύ είτε να ανακαλύψεις κατά τύχη τι πραγματικά συμβαίνει, είτε να κουραστείς από την έλλειψη αμοιβαιότητας στη σχέση και να αποφασίσεις να αποσυρθείς από τον κύκλο της ναρκισσιστικής κακοποίησης. Αν ο ναρκισσιστής προσπαθήσει να σε κερδίσει πάλι (hoovering) και εσύ τον δεχτείς πίσω στη σχέση, τότε ο ίδιος φαύλος κύκλος της ναρκισσιστικής κακοποίησης μόλις ξανάρχισε. Ο ναρκισσιστής δε θα διστάσει να επαναφέρει στον κύκλο τα ίδια άτομα, εφόσον πιστεύει ότι ακόμα μπορεί να αποκομίσει από αυτά κάτι προς όφελός του.
Διαβάστε σχετικά: Πως ο παθολογικός ναρκισσισμός επηρεάζει τις σχέσεις;
Αναγνώρισε τα σημάδια του ευάλωτου ή εσωστρεφούς ναρκισσιστή
1- Έχει ένα παρουσιαστικό γοητευτικό και ταυτόχρονα εύθραυστο. Μπορεί να δώσει την εντύπωση ενός γλυκού και κάπως ανασφαλή ανθρώπου, αδικημένου από τη ζωή και τις καταστάσεις. Θυματοποιεί τον εαυτό του για να προκαλέσει συμπόνοια. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο ναρκισσιστής καταφέρνει να πυροδοτήσει το ένστικτο της φροντίδας προς τον ίδιο. Ακόμη, μπορεί να εκφράσει μετριοφροσύνη για τα επιτεύγματα ή τα ταλέντα του. Αυτό επίσης είναι ένα χειριστικό μοτίβο που χρησιμοποιεί προκειμένου οι άλλοι να δείξουν την αντίθεσή τους και να του προσφέρουν την πολυπόθητη επιβεβαίωση.
2- Η δημόσια εικόνα του είναι διαφορετική από την ιδιωτική. Τον ενδιαφέρει πάρα πολύ η εικόνα που προβάλλει προς τα έξω να είναι αψεγάδιαστη, διότι ντρέπεται πολύ για τον πραγματικό του εαυτό, τον οποίο γνωρίζουν μόνο οι πιο κοντινοί του άνθρωποι. Κατά δεύτερο λόγο, καλλιεργεί μια τέτοια εικόνα για να προσελκύσει τα θύματά του.
3- Ζηλεύει υπερβολικά τους άλλους. Δεν το λέει, αλλά συχνά θα τον ακούσεις να μιλάει υποτιμητικά γι’ αυτούς.
4- Έχει την τάση να σαμποτάρει τις σχέσεις ή τις δουλειές των άλλων για να κρατά κρυφά τα έντονα αισθήματα κατωτερότητας και ανεπάρκειας που νιώθει.
5- Συχνά περιμένει από τους άλλους να νοιαστούν συναισθηματικά γι’ αυτόν, να λύσουν τα προβλήματά του και να καλύψουν τις ανάγκες του, χωρίς εκείνος να κάνει τίποτα για να βελτιώσει την κατάστασή του.
6- Χρησιμοποιεί παθητικο-επιθετικά μοτίβα επικοινωνίας. Επιδιώκει να κάνεις αυτό που θέλει, χωρίς όμως να το εκφράσει ο ίδιος.
Παραδείγματα:
- Αρνείται να κάνει αυτό που του ζήτησες (χωρίς να πει όχι, αλλά και χωρίς να προβαίνει στην υλοποίησή του).
- Λέει δικαιολογίες, αντί να εκφράσει αυτό που σκέφτεται.
- Κάνει φιλοφρονήσεις που εμπεριέχουν κριτική, και οι οποίες φαινομενικά γίνονται από ενδιαφέρον. Ο πραγματικός στόχος τους, όμως, είναι να κάμψουν την αυτοπεποίθηση του θύματος.
7- Είναι ικανός να δείξει ότι διαθέτει ενσυναίσθηση, ενώ στην πραγματικότητα τη στερείται. Μπορεί να φαίνεται δοτικός, αλλά η αληθινή του πρόθεση όταν δίνει κάτι είναι να πάρει κάτι άλλο σε αντάλλαγμα.
8- Εκμεταλλεύεται τα τρωτά σημεία των άλλων.
9- Χρησιμοποιεί τις ενοχές και τη ντροπή για να έχει τον έλεγχο των άλλων.
10- Είναι ανασφαλής, συναισθηματικά εύθραυστος και υπερευαίσθητος στην κριτική.
Στο στάδιο της υποτίμησης, το θύμα του ευάλωτου ναρκισσιστή είναι σαν να βρίσκεται σε έναν θάλαμο με αόρατα δηλητηριώδη αέρια που του προκαλούν ασφυξία, και να μην μπορεί να εξηγήσει τι του συμβαίνει.
Τεχνικές που χρησιμοποιούν οι ναρκισσιστές για να κερδίζουν στη συζήτηση
1- Ελαχιστοποιούν ή αρνούνται την εμπειρία του θύματος. Όταν συμβαίνει κάτι σε αυτούς, του δίνουν μεγάλες διαστάσεις, ενώ όταν το ίδιο πράγμα συμβαίνει στο θύμα, (π.χ. μια αδιαθεσία ή ασθένεια), δε δίνουν μεγάλη σημασία.
2- Ρίχνουν το φταίξιμο στους άλλους για τα λάθη τους, αντί να αναλάβουν την ευθύνη. Δεν τους ενδιαφέρει ποια είναι η αλήθεια. Θα εκλογικεύσουν τα πάντα, αρκεί να διατηρήσουν μια τέλεια, αψεγάδιαστη εικόνα του εαυτού τους.
3- Gaslighting. Ο όρος προέρχεται από το ψυχολογικό θρίλερ Gaslight (1944). Πρόκειται για τον χειρισμό της πραγματικότητας κάποιου με άρνηση, αποπροσανατολισμό, αντιφάσεις και ψέματα. Δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι κάποιος που μας αγαπά, θα αμφέβαλλε ποτέ για την πραγματικότητά μας. Το gaslighting είναι εργαλείο ψυχολογικού ελέγχου. Όσο πιο μεγάλο έλεγχο έχεις πάνω στην πραγματικότητα κάποιου, τόσο μεγαλύτερο έλεγχο έχεις πάνω του. Το gaslighting, επίσης, είναι εργαλείο συναισθηματικής κακοποίησης. Ο ναρκισσιστής παίζει με το μυαλό του θύματος.
Παραδείγματα:
- Μην είσαι τόσο ευαίσθητος/η!
- Δε θα έπρεπε να νιώθεις έτσι!
- Αυτό δε συνέβη πότε!
4- Προβολή (projection). Ο ναρκισσιστής προβάλλει απαράδεκτες συμπεριφορές, ελλείψεις και σκέψεις δικές του σε εσένα. Είναι κάτι σαν ψυχολογικός εμετός. Δεν είναι ικανός να αυτορυθμιστεί μόνος του σε ψυχολογικό επίπεδο. Συνήθως αυτό για το οποίο κατηγορεί το θύμα είναι αυτό με το οποίο πολεμάει στην εκάστοτε περίπτωση.
Πώς επιλέγει τα θύματά του ο ναρκισσιστής
Στις ερωτικές του σχέσεις συνήθως επιλέγει ανθρώπους υψηλής κοινωνικής τάξης και τους χρησιμοποιεί ως μέσο ανάδειξης του εαυτού του. Ανάλογα συμπεριφέρεται και στις φιλικές και επαγγελματικές του σχέσεις, ώστε να νιώθει ο ίδιος σημαντικός δίπλα τους.
Ωστόσο, ο ναρκισσιστής μπορεί να επιλέξει, ανάλογα με τις ανάγκες του τη δεδομένη στιγμή της ζωής του, οποιοδήποτε άτομο μπορεί να του δώσει κάτι ποθητό γι’ αυτόν: ομορφιά, νιάτα, εξουσία, πλούτο, κ.λπ. Κατά βάση, ψάχνει άτομα με ενσυναίσθηση και συμπόνοια, που να βάζουν τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές τους, και που να είναι ψυχικά ανθεκτικά, ώστε να αντέξουν πολύ καιρό στο στάδιο της υποτίμησης.
Επιπλέον, υπάρχουν άτομα που λόγω των βιωμάτων τους (π.χ. ανατροφή σε ναρκισσιστικό περιβάλλον) ενδέχεται να είναι πιο επιρρεπή στη σύναψη συνερξαρτητικών σχέσεων. Ακριβώς αυτό θέλει ο ναρκισσιστής: ανθρώπους που θα γίνουν εύκολη λεία και θα εξαρτηθούν από αυτόν, σε βαθμό που να τους είναι δύσκολο να φύγουν από τη σχέση.
Το να βρεθεί κάποιος σε σχέση με ναρκισσιστή δεν έχει να κάνει με το μορφωτικό επίπεδο, ούτε με την συναισθηματική ωριμότητα κάποιου, καθώς πρόκειται για έναν τύπο σχέσης που αφορά τα όρια. Αυτό που αγαπούν οι ναρκισσιστές, είναι η παραβίαση των προσωπικών ορίων του άλλου, ένα είδος «σαδισμού», που δίνει ικανοποίηση με το να κατακτούν σταδιακά χώρο και χρόνο στη ζωή του άλλου.
Γιατί το θύμα αργεί να αντιληφθεί ότι βιώνει κακοποιητικές συμπεριφορές
Ο ναρκισσιστής βάζει σε εφαρμογή τις κακοποιητικές συμπεριφορές στη δεύτερη φάση (αυτή της υποτίμησης), όταν το θύμα του έχει πλέον πειστεί ότι χρειάζεται αυτή τη σχέση στη ζωή του και του φαίνεται αδιανόητο να την εγκαταλείψει. Έτσι, για να μπορέσει να είναι εντάξει μέσα στη σχέση, αναπτύσσει έναν μηχανισμό άμυνας με τον οποίο καθίσταται τυφλός μπροστά στην προδοσία του ναρκισσιστή.
Τα άτομα που έχουν συνεξαρτητικά στοιχεία στην προσωπικότητά τους, εξαντλούν κάθε περιθώριο να κατανοήσουν τη διαφορετικότητα των ναρκισσιστών, να τη δικαιολογήσουν και να προσπαθήσουν ακόμα περισσότερο από πλευράς τους για να πάει καλύτερα η σχέση, χωρίς να υποψιάζονται βέβαια ότι η προσπάθειά τους δε θα αποφέρει κανένα αποτέλεσμα.
Ένας ακόμη λόγος που τα θύματα δεν αντιλαμβάνονται τι συμβαίνει, είναι γιατί είναι πολύ «απασχολημένα» με τον πόνο που τους προκαλούν οι ναρκισσιστές.
Τέλος, πολλοί άνθρωποι λένε ότι ο λόγος που δεν τερμάτισαν νωρίτερα τη σχέση ήταν ότι υπήρχαν αρκετές μέρες που ήταν καλές μέσα στη σχέση. Ο ναρκισσιστής υπολογίζει με μεγάλη ακρίβεια την ιδανική αναλογία: πόσο (λίγο) μέλι χρειάζεσαι για να αντέξεις στη συνέχεια πολλαπλάσια ποσότητα από δηλητήριο. Η δική του δύναμη έγκειται στο να μη δίνει, ενώ η δική σου στο να του δίνεις. Και πάντα είσαι σε αναμονή και περιμένεις να δώσει.
Γιατί είναι τόσο τραγικές οι σχέσεις με τους ναρκισσιστές
1- Οι ναρκισσιστές νομίζουν ότι οι άλλοι είναι κακοί μαζί τους και ότι τους φθονούν, αλλά ο πραγματικός και μεγαλύτερος εχθρός τους είναι ο εαυτός τους. Η σχέση που κάποτε νόμισαν ότι θα ήταν η απάντηση σε όλα όσα έψαχναν, καταλήγει στο μυαλό τους να είναι η χειρότερή τους σχέση. Οι ίδιοι γίνονται η νέμεσή τους. Είναι βαθιά τραγικό, μα οι ίδιοι επαναλαμβάνουν ξανά και ξανά τον ίδιο κύκλο καταστροφής κάθε καλής σχέσης που βρίσκεται στον δρόμο τους.
2- Είναι απόλυτα εξαρτημένοι από τους άλλους. Χρειάζονται να έχουν πολλαπλές πηγές τροφοδοσίας ταυτόχρονα για να παραμείνουν ζωντανοί. Είναι βαθιά παρασιτικοί. Δεν έχουν πραγματικό εαυτό στον οποίο να βασιστούν: είναι ένα συνονθύλευμα των πραγμάτων που έμαθαν από διαφορετικές πηγές τροφοδοσίας. Την ίδια στιγμή, οι ναρκισσιστές πιστεύουν ότι δεν εξαρτώνται από κανέναν και ότι όλοι εξαρτώνται από αυτούς και υποκλίνονται μπροστά τους!
3- Ανεξάρτητα από το πώς ή από το γιατί τελειώνει μια σχέση, πάντα είναι φυσιολογικό και ανθρώπινο να πενθείς γι’ αυτήν. Αν ήσουν σε μια ναρκισσιστική σχέση, το πένθος μπορεί να το βιώνεις με ακόμα πιο πολύπλοκο τρόπο. Μπορεί να σου λείπουν κομμάτια αυτού του προσώπου, και αυτό είναι ένα από τα πιο σκληρά πράγματα που συμβαίνουν στις σχέσεις με τους ναρκισσιστές. To πιο τραγικό από όλα είναι να πρέπει να αποδεχτείς πως ό,τι έζησες ήταν ένα μεγάλο ψέμα, πως ο ναρκισσιστής δε σε εκτίμησε ούτε σε αγάπησε, κι αυτό από μόνο του είναι ένα μεγάλο σοκ. Ο ναρκισσιστής σού παρουσίασε έναν ψευδή εαυτό, και ό,τι σου έδωσε και σου είπε ήταν για να πάρει σε αντάλλαγμα κάτι πολύ μεγαλύτερο. Την ίδια στιγμή, ό,τι έζησες, από πλευράς σου ήταν πέρα για πέρα αληθινό.
Επίλογος
Πρόσφατες έρευνες, έχουν συνδέσει την ναρκισσιστική κακοποίηση με τις διαταραχές άγχους, καθώς και με το μετατραυματικό στρες. Δεν πρόκειται απλά για μια σχέση δυσλειτουργικού τύπου, αλλά για μια μορφή σχετίζεσθαι που αφήνει έντονα σημάδια στην αυτοεικόνα του ατόμου και μπορεί να επιφέρει ακόμα και αίσθημα απώλειας του εαυτού. Αν έχεις πέσει θύμα ναρκισσιστικής κακοποίησης, θα ήταν καλό να απευθυνθείς σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας.
