Πέντε καταξιωμένοι Eιδικοί Ψυχικής Υγείας, αναλύουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας στους ανθρώπους και κατ' επέκταση στην κοινωνία, καθώς και το τι θα φέρει η επόμενη ημέρα.
Δρ. Αικατερίνη Αθανασίου, Συστημική Σύμβουλος, MA, PhD
Καταρχήν δεν θα υπάρξει επιστροφή στην κανονικότητα, με την έννοια που την γνωρίζαμε πριν, όπως πολλοί αναμένουν. Θα υπάρξει μετάβαση σε μια νέα κανονικότητα. Η ασθένεια του COVID19 δεν θα εξαφανιστεί. Θα έχει μεταλλαχθεί, θα έχει εξασθενίσει η αρνητική της επίδραση στο ανθρώπινο σώμα, ενώ θα έχουμε μάθει να προστατευόμαστε και να ζούμε με αυτήν και τις συνέπειες στη ζωή μας. Ποιες είναι αυτές;
Πιστεύω ότι η κοινωνική απομόνωση και η απόσταση μεταξύ των ανθρώπων, θα παραμείνουν για αρκετό καιρό στις συνειδήσεις του κόσμου. Οι επαφές μεταξύ αγνώστων θα παραμείνουν απόμακρες και τυπικές, ενώ με τους «δικούς μας» θα αισθανόμαστε πιο κοντά. Ωστόσο, η αίσθηση του φόβου και της απομόνωσης θα είναι εκεί, καθώς θα βομβαρδιζόμαστε ακόμη από πληροφορίες που έχουν καταχωρηθεί στον εγκέφαλό μας, για την μεταδοτικότητα του ιού με την κοντινή επαφή.
Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην ενίσχυση της «ξενοφοβίας» και του ρατσισμού, με την έννοια της αποφυγής κάθε ανθρώπου που θεωρείται «έξω από τον κύκλο των δικών μας». Αυτό μπορεί να επεκτείνεται, μέσω του φίλτρου της γενίκευσης που χρησιμοποιεί ο ανθρώπινος νους, σε ανθρώπους με διαφορετικές ιδέες, αντιλήψεις και συμπεριφορές, οι οποίοι αυτόματα και ασυνείδητα θα εντάσσονται στους «ξένους», άρα πρέπει να απομακρύνονται από εμάς, όπως λειτουργούσε η αποφυγή της μεταδοτικότητας του ιού.
Ο εγκλεισμός στον εαυτό, δηλαδή, θα παραμείνει σε κάποιους, με άμεση επίπτωση στον συναισθηματικό κόσμο και άρα στην ψυχική τους υγεία παραμένοντας ευάλωτοι σε ψυχικές ασθένειες όπως: συναισθηματική απομόνωση, κατάθλιψη και διαταραχές άγχους.
Από την άλλη, για μια ομάδα του πληθυσμού, κυρίως νεαρά άτομα, που ανυπομονεί να επανασυνδεθεί σωματικά και συναισθηματικά, θα υπάρξουν εξάρσεις σωματικών επαφών και κοινωνικών συναναστροφών, αλλά υποθέτω με πιο επιφανειακή χροιά, εφόσον θα είναι αντίδραση στον εγκλεισμό και όχι αναζήτηση πραγματικής σύνδεσης.
Στα παραπάνω, επιβαρυντικοί παράγοντες είναι ο θυμός και η πίεση που αισθανόμαστε από την μακρόχρονη καραντίνα. Πίσω από αυτό, υπάρχει η θλίψη για όσα αισθανόμαστε ότι χάσαμε, ό,τι δεν ζήσαμε και ό,τι στα αλήθεια χάσαμε, αυτό τον τελευταίο χρόνο.
Έτσι δημιουργούνται οι συνθήκες να ανθίσει η μισαλλοδοξία, ενώ ευνοούνται τα ξεσπάσματα βίας ως εκρήξεις εκτόνωσης του θυμού και του πόνου. Κυρίως με «ξένα στοιχεία», όπως μετανάστες και περιθωριοποιημένες ομάδες, ως μια ασυνείδητη προσπάθεια εξόντωσης του ιού, που είναι και αυτός «ξένος» σε εμάς και ήρθε απρόσκλητος να χαλάσει την υπάρχουσα τάξη.
Το μεγαλύτερο στοίχημα επαναφοράς σε ανοδική πορεία της ανθρωπότητας, θα εξαρτηθεί από την επανεκκίνηση της οικονομίας, σε κάθε τόπο. Η εξ’ αποστάσεως εργασία, η τηλε-εργασία, η τηλε-εκπαίδευση, οι τηλε-σχέσεις, οι online αγορές, είναι συνήθειες που ήρθαν να μας εξοικειώσουν με τα νέα δεδομένα και να μείνουν στη ζωή μας.
Αναμένουμε υψηλή αύξηση στον τουρισμό, στην εστίαση και γενικότερα στη βιομηχανία της διασκέδασης, η οποία υποκινείται ασυνείδητα από το «φόβο του θανάτου», με μέτρα προστασίας όμως και πάλι στην κοινωνική συνάθροιση.
Ορέστης Γιωτάκος, Ψυχίατρος, PhD
Οι ψυχολογικές επιπτώσεις τόσο της πανδημίας όσο και των μέτρων αποφυγής της, στους ανθρώπους και κατ' επέκταση στην κοινωνία, θεωρώ ότι σχετίζονται με τον εξής συνεχή κύκλο ψυχολογικής αντίδρασης: Πρώτον, επιβάλλεται μια παρατεταμένη αναστολή των δραστηριοτήτων μας, η οποία μέσω της ματαίωσης μπορεί να οδηγήσει σε αδράνεια και ενδεχομένως σε ανάπτυξη ενός καταθλιπτικού ισοδύναμου.
Δεύτερον, απαιτείται ένας συνεχής επανασχεδιασμός των δράσεών μας, ο οποίος μέσω της απαιτούμενης διέγερσης, μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη εγρήγορση και ενδεχομένως σε διαταραχή άγχους. Οι δύο αυτές διαπλεκόμενες μεταξύ τους ψυχολογικές διαδικασίες συμβαίνουν σε χρόνια πλέον βάση και σε ποικίλο βαθμό έντασης, ανάλογα με την προσωπικότητα του κάθε ατόμου, καθώς και την ένταση προσωπικών γεγονότων.
Δεν είναι επίσης τυχαίο το γεγονός να παρατηρούμε σε ατομικό επίπεδο τέτοια ανάμικτα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους, όπως επίσης και τη μετατροπή του φόβου θανάτου σε επιθυμία θανάτου. Παρόμοια, σε κοινωνικό επίπεδο παρατηρούμε τέτοιες ανάλογες εναλλασσόμενες εκδηλώσεις αναστολής και διέγερσης.
Σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο, για την πρώτη περίπτωση απαιτείται η υπερλειτουργία του παρασυμπαθητικού και για την δεύτερη περίπτωση η υπερλειτουργία του συμπαθητικού, αλλά σε περιπτώσεις χρόνιας υπερλειτουργίας υπάρχει ο κίνδυνος κόπωσης ή και κατάρρευσης των συστημάτων. Σε ορμονικό επίπεδο, συμβαίνει αύξηση των κατεχολαμινών και των γλυκοκορτικοειδών, καθώς και διαταραχή πολλών άλλων πεπτιδίων όπως η βαζοπρεσσίνη, η προλακτίνη, οι γοναδοτροπίνες και η θυρεοειδική TSH.
Σε ψυχοβιολογικό επίπεδο ενδέχεται να περιέλθει κατάθλιψη, με μειωμένη νοραδρενεργική και σεροτονεργική νευροδιαβίβαση και αυξημένες τιμές κυτοκινών, γεγονός που τελικά αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης αυτοάνοσων παθήσεων.
Ενδιαφέρον φαίνεται επίσης να παρουσιάζει το φαινόμενο αυτό σε νευροανατομικό επίπεδο, αφού μια κρίση ανησυχίας φαίνεται να πηγάζει από το στέλεχος, που είναι η έδρα των ζωτικών λειτουργιών, το άγχος αναμονής για μια επικείμενη κρίση πηγάζει απο το λιμπικό λοβό, που είναι η έδρα των συναισθημάτων, και τέλος η φοβική-αποφευκτική συμπεριφορά πηγάζει απο τον προμετωπιαίο λοβό, που είναι η έδρα του επανασχεδιασμού και των αποφάσεων. Αυτή η η τελευταία δομή είναι που πλήττεται τελικά, ως αποτέλεσμα έλλειψης ισορροπίας ή χρόνιας κόπωσης.
Νικολία Ζωμένου, Ψυχολόγος Υγείας MSc - Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεύτρια.
Πριν ένα χρόνο περίπου, στις απαρχές της πανδημίας, δυστυχώς εκτιμήσαμε εσφαλμένα τόσο τη διάρκειά της όσο και τις επιπτώσεις της στη ζωή μας. Η πανδημία μας έχει φέρει αντιμέτωπους με πολλές μορφές απώλειας. Απώλεια:
- της σωματικής υγείας
- της εργασίας
- της καθημερινότητας και της «κανονικότητάς» μας
- των συνηθειών μας (χόμπι, διασκέδαση, αθλητισμός, ταξίδια…)
- της ελευθερίας μας (συγκεκριμένες ώρες και συνθήκες μετακίνησης)
- της ουσιαστικής ανθρώπινης επαφής κι επικοινωνίας (αποξένωση και απομόνωση)
- των συνανθρώπων μας
Όλοι μας λίγο πολύ έχουμε κληθεί να διαχειριστούμε περισσότερες από μία μορφές απώλειας. Βιώνουμε ένα γενικότερο κλίμα αποπροσανατολισμού, αποδιοργάνωσης, κόπωσης και αλλεπάλληλων περιορισμών, χωρίς ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Ζούμε μονότονα, επαναλαμβάνοντας μηχανικά μέσα στην κάθε μέρα, όσες κινήσεις ελευθερίας κι επιλογών μας έχουν απομείνει, με ένα αίσθημα ανίας, κενού και έλλειψης νοήματος. Υπάρχουμε. «Δε ζούμε», με την ελπίδα να επιβιώσουμε.
Και νοσταλγούμε. «Θυμάσαι τότε που…;» Έχουμε αρχίσει να ξεχνάμε πως είναι να κυκλοφορείς χωρίς μάσκα, χωρίς αποστάσεις ασφαλείας, χωρίς αποδεικτικά νόμιμης μετακίνησης, χωρίς τον φόβο της αστυνομίας, χωρίς τον φόβο ν’ αγκαλιάσεις κάποιον ή να του δώσεις το χέρι σου. Έχουμε ξεχάσει πώς είναι να διασκεδάζεις, να ταξιδεύεις, να περπατάς ανέμελος, να βλέπεις το πρόσωπο του διπλανού σου, να κάνεις σχέδια και όνειρα, εφόσον υπάρχει αβεβαιότητα και ανασφάλεια για το μέλλον.
Σκεφτόμαστε πιο αρνητικά κι απαισιόδοξα. Το βλέπεις στα μάτια μας. Μπορεί η μάσκα να καλύπτει τα 2/3 του προσώπου μας, αλλά πολλές φορές τα μάτια μαρτυρούν περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσε να πει ένα στόμα. Και νιώθουμε έντονα. Ένταση, ευερεθιστότητα, θυμό, αγανάκτηση, θλίψη, άγχος, φόβο, απογοήτευση, απελπισία, αποθάρρυνση, μοναξιά, ανηδονία…
Όταν πνίγεσαι μέσα στα αρνητικά συναισθήματα ψάχνεις διέξοδο. Όσο πιο ψυχοπιεστικά βιώνεις την κατάσταση, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ανάγκη για άμεση ανακούφιση. Οι ακραίες καταστάσεις, ιδίως όταν είναι πρωτόγνωρες, οδηγούν και σε ακραίες λύσεις. Ή σε συμπεριφορές που μοιάζουν με λύσεις και προσωρινά θα φέρουν κάποια ανακούφιση.
Συνεχώς πολλαπλασιάζονται οι άνθρωποι που αναζητούν ψυχολογική στήριξη γιατί δυσκολεύονται να διαχειριστούν το άγχος τους ή το θυμό τους, παθαίνουν κρίσεις πανικού, νιώθουν συνεχώς θλιμμένοι και μόνοι, αισθάνονται αγοραφοβία, δεν βρίσκουν κανένα νόημα στη ζωή τους, ανησυχούν εμμονικά μήπως αρρωστήσουν οι ίδιοι ή κάποιος δικός τους, βιώνουν πένθος, εμφανίζουν διαταραχές ύπνου ή πρόσληψης τροφής, στρέφονται στο αλκοόλ, σε ψυχοτρόπα φάρμακα ή άλλες ουσίες αναζητώντας ανακούφιση και περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους μπροστά από μια οθόνη μην ξέροντας τι άλλο να κάνουν.
Τα παιδιά που είναι στην πιο τρυφερή κι ευαίσθητη ηλικία στερούνται σημαντικά ερεθίσματα για την ομαλή ανάπτυξη και κοινωνικοποίησή τους. Τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας αλλά και οποιαδήποτε άλλη μορφή άσκησης βίας έχουν αυξηθεί δραματικά.
Οι ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας έχουν παρομοιαστεί με τον αντίκτυπο που είχε στην ανθρωπότητα ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Φαίνεται πως ο απόηχος της πανδημίας θα μας ακολουθεί για καιρό και είναι αναγκαίο η πολιτεία να θεσπίσει ανάλογα μέτρα για τη διαφύλαξη και της ψυχικής μας υγείας.
Δρ. Καλλιόπη Μέγαρη, Κλινική Νευροψυχολόγος - Σύμβουλος Ψυχολόγος
Ένα βασικό ζήτημα που πρέπει να επισημανθεί για τις μεγαλύτερες ηλικίες είναι ότι οι ηλικιωμένοι υπόκεινται σε κοινωνική αποστασιοποίηση, η οποία επηρεάζει την ψυχολογική και νευροψυχολογική τους κατάσταση. Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι έχουν λίγα μέσα κοινωνικοποίησης με άλλα άτομα και περιορίζονται κυρίως σε ΚΑΠΗ και θρησκευτικούς ναούς. Αυτά τα μέρη μπορεί να μην είναι προσβάσιμα λόγω καραντίνας, γεγονός που δημιουργεί συναισθήματα κοινωνικής και ψυχολογικής απομόνωσης σε αυτήν την ηλικιακή ομάδα.
Επίσης, οι επισκέψεις σε γηροκομεία έχουν περιοριστεί ή ακόμη και απαγορευτεί, καθιστώντας την αλληλεπίδραση με τα μέλη της οικογένειας πιο δύσκολη και επιδεινώνει τα συναισθήματα απομόνωσης των ανθρώπων.
Αυτό τo γεγονός, μπορεί να προκαλέσει προηγούμενες ψυχιατρικές διαταραχές, καθώς ενισχύει τα αρνητικά συμπτώματα και ενισχύει τις αυτοκαταστροφικές τάσεις και oι αλλαγές ενδεχομένως να επιταχύνουν περαιτέρω τη γνωστική έκπτωση με μείωση των γνωστικών και νευροψυχολογικών λειτουργιών σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες (de Alencar Fontes et al., 2020). Είναι γνωστό ότι τα αρνητικά συναισθήματα προκαλούν μείωση των γνωστικών και νευροψυχολογικών λειτουργιών, καθώς και της ποιότητα ζωής.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να διαχειριστούμε την νευροψυχολογική και γνωστική έκπτωση;
- Επιλέγουμε έναν 8ωρο ύπνο, καλή διατροφή και ήπια σωματική δραστηριότητα
- Δεν αμελούμε τις κοινωνικές επαφές μας με τους άλλους ανθρώπους και κυρίως τους ηλικιωμένους οικείους μας.
- Σκεφτόμαστε γνωστικές ασκήσεις που ενισχύουν τις γνωστικές λειτουργίες.
- Η μουσική, ο χορός και τέτοιου είδους δραστηριότητες μας βοηθούν να χαλαρώσουμε
- Η ενσυνειδητότητα, ο διαλογισμός, η γιόγκα και οι ασκήσεις αναπνοής βοηθούν επίσης στη χαλάρωση τη συναισθηματική και την σωματική.
Τέλος, έχουμε πίστη στον εαυτό μας, συνεχίζουμε να είμαστε ικανοί και δυνατοί ως άνθρωποι κι εφόσον έχουμε ήδη καταφέρει σημαντικά πράγματα, στο μέλλον πολύ πιθανόν να καταφέρουμε ακόμη περισσότερα.
Βιβλιογραφία:
de Alencar Fontes et al. (2020). Impacts of the SARS-CoV-2 Pandemic on the Mental Health of the Elderly. Front. Psychiatry, 11, 1-4.
Χάρης Πίσχος, Ψυχολόγος ΜSc, PhD(c) - Υπαρξιακός Συστημικός Ψυχοθεραπευτής
Η επόμενη ημέρα θα μας βρει απαλλαγμένους από τα όρια και τα δεσμά και σε υπαρξιακές υπερταλαντώσεις μέσα από δραστηριότητες, επενδύσεις, προσωπική, κοινωνική και οικονομική ανύψωση. Θα έχουμε αφήσει πίσω μας τη μεγαλύτερη απειλή της σύγχρονης ανθρώπινης ιστορίας που αντιμετωπίσαμε κατάματα και μπορέσαμε να την προσπεράσουμε, όχι όμως να της ξεφύγουμε ψυχολογικά.
Η πανδημία έχει αγγίξει πολύ πιο βαθιά τα υπαρξιακά επίπεδα της ανθρώπινης φύσης και μας έχει φέρει όλους αντιμέτωπους με τον θάνατο, τον αφανισμό μας, τον τερματισμό της ύπαρξής μας. Ο τερματισμός της ύπαρξης, είναι ο πυρηνικός φόβος για το θάνατο και βαθιά υπαρξιακά, κάθε άνθρωπος αγωνιά μη χάσει τον εαυτό του και μετατραπεί σε μηδέν. Ο θάνατος έχει ξεπεραστεί σωματικά και κοινωνικά, αλλά σε επιφανειακό επίπεδο και έχει μεταμφιεστεί σε άγχος θανάτου.
Μπορεί το άγχος να μην εμφανίζεται στη συνέχεια της πανδημίας ακριβώς ως φόβος για το θάνατο, αλλά θα ντυθεί κρίση πανικού, φοβία, έντονο άγχος μέσα από πιο γραμμικές σκέψεις. Όσο αυτές οι φοβικές σκέψεις θα φαντάζουν ακατάληπτες, καθώς δεν υπήρχαν πριν, τόσο θα ελλοχεύει ο κίνδυνος ο άνθρωπος να χτυπά τον εαυτό του γιατί δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει και θα μπαίνει σε ένα φαύλο κύκλο καταστροφολογικού άγχους.
Η επόμενη ημέρα, θα κουβαλάει το φόβο του θανάτου αλλά όχι γυμνό. Θα είναι η σειρά του να φοράει μάσκα και όχι μόνο μία, αλλά διαφορετική όπως αυτές που αναγκαστήκαμε να φοράμε σε όλη τη διάρκεια της καραντίνας. Η μάσκα θα είναι η υπερκατανάλωση, ο αλκοολισμός, η υπερβολική σεξουαλική δραστηριότητα, η αδυναμία σχετίζεσθαι, ο ατομισμός, ο έντονος θυμός και η βία, η υπερέκθεση σε διάφορες δραστηριότητες.
Όλα πλέον επιτρεπτά καθώς θα νιώθουμε ότι μας ανήκουν αφού τα είχαμε στερηθεί, αλλά όλα με μία αγωνιώδη προσπάθεια να αποδείξουμε ότι είμαστε ζωντανοί, ότι έχουμε νικήσει τον θάνατο και μπορούμε να βιώσουμε ξανά την παρουσία της ύπαρξής μας. Έχουμε την ανάγκη να βιώσουμε αυτή την αίσθηση της ιδιαιτερότητας που μας κάνει άτρωτους στον θάνατο, αρκεί να τον αρνηθούμε.
