Τι σημαίνει εξάρτηση; Tι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος είναι εθισμένος; Ποιός νέος εθισμός μαστίζει την κοινωνίας μας; Ποιά τα αίτια, ποιές οι συνέπειες; Υπάρχει θεραπεία;
Το θέμα των «εξαρτήσεων» στις μέρες μας, φαίνεται να ακολουθεί τα σύγχρονα κοινωνικά συστήματα που εξελίσσονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Η γρήγορα εναλλασσόμενη τεχνολογία, η συγκέντρωση μάζας ανθρώπων στα αστικά κέντρα - οι οποίοι δεν έχουν την απαραίτητη ενημέρωση, εξοικείωση και γνώση για τα νέα αναπτυσσόμενα τεχνολογικά μέσα - και η επιτακτική ανάγκη απόκτησης νέων δεξιοτήτων για να μπορεί ο σύγχρονος πολίτης ν’ ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις του ανταγωνισμού της σύγχρονης αγοράς, οδήγησε όχι μονό στην αύξηση παθολογικών συμπεριφορών και τάση εξάρτησης από κλασικές περιπτώσεις όπως ο τζόγος, αλκοολισμός, ναρκομανία, αλλά φέρνει και στο προσκήνιο τη γέννηση νέων μορφών εξάρτησης σχετικών με τη χρήση της τηλεόρασης, των παιχνιδιών εικονικής πραγματικότητας καθώς και τη κατάχρηση του διαδικτύου ή αλλιώς την ιντερνετομανία. (Πιπερόπουλος, 2008)
Κρίνοντας αναγκαία την επανεξέταση του θέματος «εξάρτηση», σύγχρονοι και προγενέστεροι ερευνητές προσπάθησαν να δώσουν μια ερμηνεία, για το τί ακριβώς εννοούμε όταν λέμε ότι ένα άτομο είναι εθισμένο. Μια γενικευμένη άποψη, από γνώμες που έχουν ειπωθεί στο πέρασμα των χρονών από «επιστήμονες της συμπεριφοράς, κοινωνιολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχολόγους, ψυχιάτρους» ορίζει ως εξαρτημένη «κάθε συμπεριφορά την οποία το άτομο αδυνατεί να ελέγξει ή να μετριάσει, και πολύ περισσότερο να σταματήσει, καθώς όχι μονό βιολογικοί αλλά μαζί ψυχολογικοί και κοινωνιολογικοί παράγοντες το καθιστούν αδύναμο και ταυτόχρονα έρμαιο της συμπεριφοράς του». (Πιπερόπουλος, 2008)
Αυτό συμβαίνει γιατί όταν κάποιος είναι εθισμένος, για παράδειγμα στη χρήση αλκοόλ, ναρκωτικών, στο κάπνισμα, στο σεξ, στη χαρτοπαιξία, είναι (σωματικά ή μη-σωματικά) εξαρτημένος σ' αυτή τη χρήση ή τη συμπεριφορά. Παρουσιάζει συμπτώματα στερητικού συνδρόμου ή ανοχής όταν δεν κάνει χρήση της ουσίας. «Ανοχή» σημαίνει ότι κάποιος χρειάζεται υψηλότερες ποσότητες μιας ουσίας κάθε φορά για να πλησιάσει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Τα συμπτώματα στερητικού συνδρόμου είναι δυσάρεστες σωματικές αντιδράσεις που λαμβάνουν χώρα όταν η χρήση των ουσιών είναι μειωμένη ή ασυνεχής. Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να είναι ναυτία, μυϊκοί πόνοι, προβλήματα συγκέντρωσης, αϋπνία, άγχος και εφιάλτες. Αλλά ακόμη και άνθρωποι που δεν βιώνουν συμπτώματα ανοχής και/ή συμπτώματα στερητικού συνδρόμου, μπορεί να είναι εξαρτημένοι από την ουσία. Κάνουν επαναλαμβανόμενες και ανεπιτυχείς προσπάθειες να περιορίσουν ή να ελέγξουν τη χρήση της ουσίας, ή κάνουν χρήση της ουσίας για μεγαλύτερη χρονική διάρκεια ή σε μεγαλύτερη ποσότητα απ' ότι αρχικά είχαν σχεδιάσει. Για να μπορέσουν να προμηθευτούν την ουσία, να κάνουν χρήση της και να απαλλαγούν από τις συνέπειές της, απαιτείται πολύς χρόνος. Έτσι, παραμελούν σημαντικές δραστηριότητες όπως την εργασία, το σχολείο, τις κοινωνικές επαφές ή σταματούν τελείως αυτές τις δραστηριότητες. Ένα χαρακτηριστικό της εξάρτησης είναι η αδυναμία να ελέγξει τη χρήση της ουσίας ή να τη διακόψει. Υπάρχει μια συγκεκριμένη πίεση, μια σχεδόν ακαταμάχητη ανάγκη να κάνει χρήση της ουσίας. (Πέτρος Σκαπινάκης, Γρηγόρης Μιχάλης, 2004)
Για να μπορούμε να πούμε με μεγαλύτερη ακρίβεια άν κάποιος είναι εξαρτημένος, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, όρισε μεταξύ άλλων, κάποια κριτήρια που το άτομο πρέπει να πληροί.
Οι ακόλουθες είναι καταστάσεις που χαρακτηρίζουν την εξάρτηση. Για να θεωρηθεί κάποιος εξαρτημένος αρκεί να παρουσιάζει μόνο κάποια από τα ακόλουθα:
- Ανοχή (ανάγκη για περαιτέρω αίσθηση των αποτελεσμάτων)
- Ψυχολογική εξάρτηση (επιθυμία, που ποικίλει από πολύ μικρή μέχρι πολύ έντονη)
- Συμπτώματα στερητικού συνδρόμου (αποκτά όλους τους τύπους σωματικών αντιδράσεων μόλις σταματήσει τη χρήση)
- Χρήση της ουσίας ή υιοθέτηση συγκεκριμένης συμπεριφοράς για τον περιορισμό των στερητικών συμπτωμάτων
- Αποτυχημένες προσπάθειες για να ελέγξει τη χρήση ή τη συμπεριφορά.
- Σπατάλη χρόνου, τόσο για την χρήση (ουσιών) ή την επανάληψη της συμπεριφοράς στην οποία είναι εθισμένος, όσο και κατά την διαδικασία ανάρρωσης.
- Καταστροφικές συνέπειες εξαιτίας της χρήσης, τόσο στους ίδιους τους εθισμένους, όσο και στους ανθρώπους του περιβάλλοντός τους (προβλήματα στη δουλειά ή το σχολείο, συγκρούσεις με τους ανθρώπους που βρίσκονται στο κοντινό περιβάλλον, αφιέρωση λιγότερου χρόνου για χόμπι, ασθένειες κ.λ.π)
- Χρήση ουσιών πιο συχνή και σε μεγαλύτερες δόσεις απ' ότι σχεδιάζεται.
- Εξακολούθηση της χρήσης ακόμα κι αν το άτομο γνωρίζει ότι αυτό είναι καταστροφικό για τον εαυτό του.
Βάση των παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως υπάρχει πληθώρα διαφόρων ειδών εξάρτησης που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά, τροποποιημένα ανάλογα με το είδος της εξάρτησης. Παρόλα αυτά εμείς θα αναφερθούμε εν συντομία σε μια συγκεκριμένη εξάρτηση που αναπτύσσεται ραγδαία τα τελευταία χρόνια και αποτελεί πλέον τη ρίζα πληθώρας παθολογικών συμπεριφορών, που επηρεάζουν περά από την ψυχολογία των ανθρώπων ακόμα και τα κοινωνικά καθιερωμένα που ίσχυαν μέχρι πρότινος. Αυτή δεν είναι άλλη από την ιντερνετομανία.
Εθισμός στο διαδίκτυο
Αυτόν τον καιρό στην άλλη άκρη του Ατλαντικού εντείνεται η συζήτηση μεταξύ των μελών του Αμερικανικού Ψυχιατρικού Συνδέσμου σχετικά με το περιεχόμενο της επόμενης έκδοσης του DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Όπως και σε κάθε προηγούμενη έκδοση του DSM, έτσι και τώρα, γίνεται προσπάθεια οι ψυχικές διαταραχές που θα περιέχονται στη νέα έκδοση του εγχειριδίου, να βασίζονται στις τελευταίες ανακαλύψεις για το βιολογικό υπόβαθρό τους αλλά και να καλύπτουν όσο το δυνατόν περισσότερες αποκλίνουσες συμπεριφορές της σημερινής εποχής, χωρίς ωστόσο να γίνονται υπεραπλουστεύσεις ή να διαταραχοποιούνται κανονικές ανθρώπινες συμπεριφορές. Μία από τις προτάσεις που «έχουν πέσει στο τραπέζι των συζητήσεων» είναι και αυτή που προτείνει την εισαγωγή μιας νέας διαταραχής “Εθισμού στο Διαδίκτυο“. (Δημήτρης Αγοραστός, 2008)
Οι εισηγητές αυτής της διαταραχής ισχυρίζονται πως με τη διάδοση του διαδικτύου όλο και περισσότερα άτομα παγκοσμίως -και κυρίως στις χώρες του δυτικού κόσμου στις οποίες απευθύνεται το DSM- έχουν αρχίσει να περνάνε πάρα πολλές ώρες online κάνοντας chat, διακινώντας υλικό στο διαδίκτυο ή απλά «σερφάροντας». (Δημήτρης Αγοραστός, 2008)
Το ερώτημα όμως που καλούνται να απαντήσουν οι ερευνητές είναι εάν το διαδίκτυο είναι η αίτια δημιουργίας εξαρτημένης συμπεριφοράς ή απλά υπάρχουν άτομα με δομές προσωπικότητας, που τεκμηριώνουν ροπή προς καταναγκαστική συμπεριφορά και αντιμετωπίζουν επιπρόσθετα προβλήματα ψυχοκοινωνικής φύσης, τα οποία δεν μπορούν να διαχειριστούν με επιτυχία. Κατά συνέπεια όταν βρεθούν μπροστά στη πρόκληση του διαδικτύου καταλήγουν να επιδείξουν συμπεριφορά που εμπίπτει στα πλαίσια της εξάρτησης. (Πιπερόπουλος, 2008)
Η απάντηση είναι ότι εδώ και αρκετές δεκαετίες υπάρχουν ορισμένα “χρυσά χαρακτηριστικά” που πρέπει να είναι παρόντα σε μια συμπεριφορά ώστε να χαρακτηρισθεί ως ψυχική διαταραχή: 1) Να αποκλίνει από τις χρηστές πρακτικές της νόρμας του ατόμου 2) Να είναι στατιστικώς σπάνια 3) Να αποτελεί άμεσο κίνδυνο για το άτομο ή το περιβάλλον του. Σε γενικές γραμμές αυτά τα κριτήρια παραμένουν ακόμη και σήμερα σχεδόν αναλλοίωτα και αποτελούν πολύ καλούς οδηγούς σε συζητήσεις σχετικές με την διαταραχοποίηση μιας συμπεριφοράς. Υπό το πρίσμα αυτών των κριτηρίων κάποιος ο οποίος δεν μπορεί να ξεκολλήσει από την οθόνη του υπολογιστή του (=στατιστικά σπάνια συμπεριφορά, η οποία αποκλίνει από τις νόρμες), με αποτέλεσμα να μην τρώει κανονικά και να ασθενεί (=βάζει σε κίνδυνο την υγεία του), φυσικά και είναι ψυχικά ασθενής και χρήζει ψυχολογικής (ή/και ψυχιατρικής) βοήθειας. (Δημήτρης Αγοραστός, 2008).
Αίτια
«Σε μία προσπάθεια ακριβέστερου προσδιορισμού των αιτίων του φαινομένου της εξάρτησης από τον ιστό, προτάθηκε η αναζήτησή τους μέσα από το φίλτρο του ψυχοκοινωνικού μοντέλου (Beard, 2005). Αναλυτικότερα θεωρήθηκε ότι τόσο βιολογικοί, ψυχολογικοί, όσο και κοινωνικοί λόγοι παρεμβάλλονται και αλληλεπιδρούν, γεννώντας το φαινόμενο (Douglas et al., 2008)».(Σταυρόπουλος Β., 2009)
Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν ότι εξαιτίας της ευκολίας που παρέχει η γρήγορη πρόσβαση στο διαδίκτυο και παράλληλα η μη αναγκαστική παρουσίαση στοιχείων προσωπικής ταυτότητας του χρηστή, έδωσε το δικαίωμα σε εκατομμύρια ανθρώπους να βρουν ένα μέσο που λειτουργεί ως υποκατάστατο επικοινωνίας. Πολλοί από τους χρήστες ένιωσαν μια δύναμη ανεξαρτησίας και ελευθερίας να παρουσιάσουν και να υποδυθούν μια άλλη προσωπικότητα ίσως πιο επιθυμητή για τους ιδίους, λόγο της χαμηλής αυτοπεποίθησης που ένιωθαν, εξαιτίας της μόνιμης απόρριψης που μπορεί να είχαν βιώσει στη «πραγματική ζωή».
Έτσι δημιουργούν έναν δικό τους κόσμο, μια εικονική προσωπικότητα μέσα στον κυβερνοχώρο, που αυτόματα γίνεται πηγή ζωής για αυτούς. Κάθε προσπάθεια από τρίτους να τους αποτραβήξουν μακριά από το διαδίκτυο τους προκαλεί ένταση, άγχος, φόβο και εκνευρισμό. Με αποτέλεσμα να σταματάνε κάθε αληθινή προσπάθεια ένταξης στη κοινωνία και να επαναπαύονται σε μια «ζωή δωματίου» που τους ταξιδεύει μέσα από το διαδίκτυο. Αυτή τη στάση την υιοθετούν λόγω της απαλλαγής από εντόνα αρνητικά συναισθημάτα όπως κατάθλιψη και πόνο, που μπορεί να βίωναν στο παρελθόν μέσα στη «πραγματική κοινωνία».
Βεβαία δεν είναι λίγες οι φόρες που «ένας αριθμός διαταραχών φαίνεται να συνδέεται με την κατάχρηση του διαδικτύου. Συχνή είναι η συνοσηρότητα με διαταραχές της διάθεσης, ειδικότερα διπολικού τύπου, καθώς και κοινωνική φοβία (Morahan-Martin, 2005, Shapira et al., 2000)» (Σταυρόπουλος Β.,2009).
«Παραπλήσια, άλλοι μελετητές έχουν περιγράψει ένα γνωσιοσυμπεριφοριστικό μοντέλο (Davis, 2001), όπου προσδιορίζονται συγκεκριμένοι ψυχολογικοί παράγοντες ευαλωτότητας. Αναλυτικότερα ψυχαναγκαστικές σκέψεις συνοδεύουν τη χρήση του μέσου, το οποίο εκλαμβάνεται ως ένας τρόπος εξουδετέρωσης αρνητικών συνθηκών, λειτουργώντας καταναγκαστικά. Τονίζεται, ότι η δράση αυτή δείχνει να ενισχύεται από ειδικότερες εφαρμογές του διαδικτύου, όπως ο ηλεκτρονικός τζόγος, τα αλληλεπιδραστικά παιχνίδια και το chatting». (Σταυρόπουλος Β., 2009)
Συμπτώματα και Συνέπειες
«Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο μοναξιάς και αλλοτρίωσης που σημάδεψε το τέλος του 20ου αιώνα…, κάποιοι συνάνθρωποι μας αδυνατώντας να ενταχθούν σ’ ένα ομολογουμένως δύσκολο ψυχοκοινωνικό περιβάλλον βρίσκουν… «παρηγοριά» απορροφημένοι σε μια εικονική πραγματικότητα. Έτσι, οδηγούνται σε μια σειρά προβλημάτων, τα οποία ξεκινούν από τη διάσπαση των διαπροσωπικών σχέσεων τους με μελή της οικογενείας, συγγενείς και φίλους, επεκτείνονται σε δυσκολίες που δημιουργούν στον επαγγελματικό τους χώρο και συχνά καταλήγουν σε κάποια μορφή βιολογικών προβλημάτων. Όπως για παράδειγμα επιπτώσεις στο καρδιοαγγειακό σύστημα, που οφείλονται στη καθιστική θέση (για διαστήματα 8 έως 18 ωρών την μέρα μπροστά στη οθόνη), έλλειψη σωστής διατροφής, ύπνου αλλά και μη ανταπόκρισης στις ψυχοκοινωνικές τους υποχρεώσεις» (Πιπερόπουλος, 2008)
Θεραπεία
Αν αποδεχτούμε ότι άτομα εθισμένα στο διαδίκτυο παρουσιάζουν παρόμοιες δομές προσωπικότητας με παθολογικούς παίχτες τυχερών παιχνιδιών, που δεν βρίσκονται υπό την επίδραση ψυχοτρόπων ουσιών και παρόλα αυτά δεν μπορούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά τους, τότε για αυτού του είδους τις περιπτώσεις ενδείκνυται θεραπευτική αντιμετώπιση μέσω γνωσιάκης - συμπεριφοριστικής τεχνικής. (Πιπερόπουλος, 2008)
Σε κάθε άλλη περίπτωση οπού οι δομές μιας προσωπικότητας βρίσκονται υπό την επίδραση και ψυχοτρόπων ουσιών, ο ενδιαφερόμενος είναι καλύτερα να σπεύσει σε κάποιον ειδικό (ψυχολόγο- ψυχίατρο) ή σε κάποια αντίστοιχη δομή παροχών ψυχικής υγείας, ώστε να εξεταστεί και να κατευθυνθεί αναλόγως για το ποια θεραπεία είναι δόκιμη.
Συνοψίζοντας, κρίνεται απαραίτητο να αναφερθεί ότι, το παραπάνω άρθρο αποτελεί ένα μέρος μιας μεγαλύτερης σε έκταση βιβλιογραφικής έρευνας, πάνω στις εξαρτήσεις, που ήταν αδύνατον να παρουσιαστεί ολοκληρωμένη εξ’ αιτίας της έκτασης της.
Βιβλιογραφία
- Δημήτρης Αγοραστός, «εθισμός στο διαδίκτυο?», 2008: http://psychologein.sciblogs.net/2008/12/02/netaddiction/
- Πέτρος Σκαπινάκης, Γρηγόρης Μιχάλης, «Τι αποκαλείται εξάρτηση»,1η έκδοση: 18 Jun 2004: http://www.web4health.info/el/answers/add-menu.htm
- Πιπερόπουλος, Γ., Εξαρτήσεις & Αποκλίσεις, Θεσσαλονίκη, 4η έκδοση, 2008
- Σταυρόπουλος Β. «Προβληματική Χρήση του Διαδικτύου: Μία Νέα Μορφή Εξάρτησης; Παράμετροι Υψηλού Κινδύνου.» Τετράδια Ψυχιατρικής Τ.Σ. 104 Οκτώβρης- Νοέμβρης- Δεκέμβρης 2009 σελ. 116-130. http://www.ygeianet.gov.gr/
Συγγραφέας: Ιωάννης Δελατόλας, Ψυχολόγος ΕΚΠΑ
