Αν δεν μετασχηματίσουμε τη θλίψη και τη λαχτάρα μας, μπορεί να καταλήξουμε να τις επιβάλλουμε στους άλλους μέσω της εκμετάλλευσης, της κυριαρχίας, της παραμέλησης. Αλλά αν συνειδητοποιήσουμε αυτό που ξέρουν –ή που θα μάθουν– όλοι οι άνθρωποι, δηλαδή την απώλεια και την οδύνη, μπορούμε να στραφούμε ο ένας προς τον άλλο.
Πριν από δύο χιλιάδες χρόνια ο Αριστοτέλης αναρωτήθηκε γιατί οι σπουδαίοι ποιητές, οι μεγάλοι φιλόσοφοι, οι καλλιτέχνες και οι πολιτικοί έχουν συχνά μελαγχολική προσωπικότητα. Η ερώτησή του στηριζόταν στην αρχαία πεποίθηση ότι το ανθρώπινο σώμα περιέχει τέσσερις χυμούς, ή υγρές ουσίες, καθεμία εκ των οποίων αντιστοιχεί σε μια διαφορετική ιδιοσυγκρασία: μαύρη χολή (μελαγχολική), αίμα (χαρούμενη), ξανθή χολή (επιθετική) και φλέγμα (ήρεμη).
Οι σχετικές ποσότητες αυτών των υγρών πιστευόταν ότι διαμορφώνουν τον χαρακτήρα μας. Ο φημισμένος στην αρχαιότητα Έλληνας ιατρός Ιπποκράτης θεωρούσε ότι ο ιδανικός άνθρωπος είναι αυτός που στο σώμα του υπάρχει μια αρμονική ισορροπία των τεσσάρων χυμών. Αλλά πολλοί από εμάς τείνουμε προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.
Αυτό το βιβλίο αφορά τη μελαγχολική κατεύθυνση, την οποία εγώ αποκαλώ «γλυκόπικρη»: μια τάση προς καταστάσεις ανεκπλήρωτης επιθυμίας, στενοχώριας και θλίψης, μια οξυμένη επίγνωση του χρόνου που περνάει και μια παράξενα διαπεραστική χαρά μπροστά στην ομορφιά του κόσμου. Το «γλυκόπικρο» αφορά επίσης την επίγνωση ότι το φως και το σκοτάδι, η γέννηση και ο θάνατος –το γλυκό και το πικρό– είναι για πάντα δεμένα μεταξύ τους. «Μέρες με μέλι, μέρες με κρεμμύδι», όπως λέει μια αραβική παροιμία.
Η τραγωδία της ζωής συνδέεται αναπόφευκτα με το μεγαλείο της: μπορεί κανείς να γκρεμίσει τον πολιτισμό και να τον ξαναχτίσει από το μηδέν, και θα δει να αναδύεται πάλι η ίδια διττότητα. Ωστόσο, το να κατοικήσει κανείς πλήρως σε αυτή τη διττότητα –το σκοτάδι αλλά και το φως– είναι, παραδόξως, ο μόνος τρόπος να την υπερβεί. Και η υπέρβασή της είναι ο απόλυτος στόχος. Η ουσία στο γλυκόπικρο είναι η λαχτάρα για επαφή, η επιθυμία να επιστρέψεις σπίτι.
Αν κάποιος θεωρεί ότι ανήκει στους ανθρώπους με γλυκόπικρη ιδιοσυγκρασία, είναι δύσκολο να αναφερθεί στο ερώτημα του Αριστοτέλη, περί της μελαγχολίας των σπουδαίων ανθρώπων, χωρίς τα λόγια του να ακουστούν αυτάρεσκα. Αλλά είναι γεγονός ότι η παρατήρηση του Αριστοτέλη έχει βρει απήχηση ανά τους αιώνες. Τον 15ο αιώνα ο φιλόσοφος Μαρσίλιο Φιτσίνο διατύπωσε την άποψη ότι ο Σατούρνος, ο θεός των Ρωμαίων που συνδεόταν με τη μελαγχολία και ταυτιζόταν με τον Κρόνο, «έχει αφήσει την καθημερινή ζωή στον Δία και ζει μια ζωή απομακρυσμένος, κοντά στο θείο».
Ο καλλιτέχνης του 16ου αιώνα Άλμπρεχτ Ντίρερ έχει αποτυπώσει εξαιρετικά τη μελαγχολία ως έναν λυπημένο άγγελο που περιβάλλεται από σύμβολα δημιουργικότητας, γνώσης και επιθυμίας: ένα πολύεδρο, μια κλεψύδρα, μια σκάλα που ανεβαίνει στον ουρανό. Ο ποιητής του 19ου αιώνα Σαρλ Μπωντλαίρ «μετά βίας μπορούσε να συλλάβει ένα είδος ομορφιάς στην οποία να μην υπάρχει μελαγχολία».
Αυτή η ρομαντική θεώρηση της μελαγχολίας έχει περάσει ιστορικά από φάσεις δημοφιλίας και μη δημοφιλίας, αλλά τον τελευταίο καιρό έχει παραγκωνιστεί. Σε ένα γνωστό δοκίμιο του 1918 ο Φρόυντ απέρριψε τη μελαγχολία ως ναρκισσισμό και από τότε η μελαγχολία πέρασε και χάθηκε στα χωράφια της ψυχοπαθολογίας. Η συμβατική ψυχολογία τη θεωρεί συνώνυμο της κλινικής κατάθλιψης.*
Αλλά το ερώτημα του Αριστοτέλη δεν χάθηκε ποτέ, δεν μπορεί να χαθεί. Η μελαγχολία έχει μια μυστηριώδη ιδιότητα, κάτι ουσιαστικό. Την είχε ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης, αλλά και η Μάγια Αγγέλου, ο Αβραάμ Λίνκολν, ο Κάρολος Δαρβίνος, η Νίνα Σιμόν, ο Μαρσέλ Προυστ, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Αλλά τι ακριβώς είχαν όλοι αυτοί;
Αφιέρωσα χρόνια σε αυτό το ερώτημα, ακολουθώντας ένα μονοπάτι αιώνων απ’ όπου είχαν διαβεί καλλιτέχνες, συγγραφείς, στοχαστές και παραδόσεις σοφίας από ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό το μονοπάτι με οδήγησε και στο έργο σύγχρονων ψυχολόγων, επιστημόνων, ακόμα και ερευνητών στον κλάδο της διοίκησης (οι οποίοι έχουν ανακαλύψει κάποια από τα μοναδικά δυνατά σημεία που έχουν οι μελαγχολικοί άνθρωποι που ηγούνται επιχειρήσεων και οι δημιουργοί, αλλά και τους καλύτερους τρόπους αξιοποίησης των προτερημάτων αυτών).
Κατέληξα στο ότι το γλυκόπικρο δεν είναι, όπως έχουμε την τάση να πιστεύουμε, απλώς ένα στιγμιαίο συναίσθημα ή ένα μεμονωμένο γεγονός. Είναι επίσης μια ήρεμη δύναμη, ένας τρόπος ύπαρξης, μια ιστορική παράδοση, την οποία όσο έχουμε παραβλέψει άλλο τόσο γεμάτη είναι με δυνατότητες για τον άνθρωπο. Πρόκειται για μια γνήσια και ανυψωτική αντίδραση στο πρόβλημα του να ζει κανείς σε έναν βαθιά προβληματικό, αλλά επίμονα όμορφο κόσμο.
Πάνω απ’ όλα, το γλυκόπικρο μας δείχνει πώς πρέπει να αντιδρούμε στον πόνο: πρέπει να τον δεχόμαστε και να προσπαθούμε να τον μετατρέψουμε σε τέχνη, όπως κάνουν οι μουσικοί, ή να τον αξιοποιούμε για μιας μορφής θεραπεία, προς όφελος της καινοτομίας ή για ό,τι άλλο τρέφει την ψυχή; Αν δεν μετασχηματίσουμε τη θλίψη και τη λαχτάρα μας, μπορεί να καταλήξουμε να τις επιβάλλουμε στους άλλους μέσω της εκμετάλλευσης, της κυριαρχίας, της παραμέλησης. Αλλά αν συνειδητοποιήσουμε αυτό που ξέρουν –ή που θα μάθουν– όλοι οι άνθρωποι, δηλαδή την απώλεια και την οδύνη, μπορούμε να στραφούμε ο ένας προς τον άλλο.*
Αυτή η ιδέα, της μετατροπής του πόνου σε δημιουργικότητα, υπέρβαση και αγάπη, είναι ο πυρήνας αυτού του βιβλίου.
Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο Αγκάλιασε τη μελαγχολία σου της Susan Cain, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Key Books.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
