Έχετε ποτέ αναρωτηθεί τι είναι η μουσική στη ζωή μας; Είναι «ωραία» ή αναγκαία; Αν η ερώτηση σας προβληματίζει, ίσως οι πληροφορίες στη συνέχεια του άρθρου σας βοηθήσουν να αποφασίσετε…ή να αλλάξετε γνώμη!
Γνωρίζουμε ήδη ότι οι χρήσεις της μουσικής για θεραπευτικούς και ψυχοεκπαιδευτικούς λόγους είναι διαδεδομένες ήδη από τους αρχαίους πολιτισμούς. Ο αρχαιότερος αυλός που βρέθηκε σε σπήλαιο της Γερμανίας (σε ανασκαφή του 2009) έχει ηλικία 35.000 χρόνια και η ύπαρξή του αποδεικνύει ότι η μουσική ήταν σημαντική ακόμα και στους προϊστορικούς πολιτισμούς, παρότι η επιβίωση ήταν σκληρή και το κύριο μέλημα ήταν να βρουν στέγη και τροφή.
Η σύγχρονη επιστήμη της Μουσικοθεραπείας είναι μια ειδικότητα η οποία αναπτύχθηκε τον 20ο αιώνα και συνεχίζει να αναπτύσσεται μέσα από δεκαετίες έρευνας και τεκμηρίωσης. Οι Νευροεπιστήμες και η Νευροβιολογία έχουν αποδείξει την πολλαπλή επίδραση και οφέλη της μουσικής για τον ανθρώπινο εγκέφαλο και το σώμα. O Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) στην πρόσφατη Έκθεση του Δικτύου Τεκμηρίωσης Υγείας (Arts & Health Report, Fancourt & Finn, 2019) η οποία βασίζεται σε ανασκόπηση του ρόλου των θεραπευτικών τεχνών στη βελτίωση της υγείας και ευζωίας, καταλήγει ότι η Μουσικοθεραπεία μπορεί να θεωρηθεί ως σύνθετη ή πολύ-τροπική παρέμβαση καθώς συνδυάζει πολλαπλά διαφορετικά συστατικά που είναι όλα γνωστό ότι προάγουν την υγεία. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, αυτά τα συστατικά είναι η αισθητική ενασχόληση, η συμμετοχή της φαντασίας, η αισθητηριακή ενεργοποίηση, η ενεργοποίηση του συναισθήματος, η γνωστική διέγερση, η κοινωνική αλληλεπίδραση, η φυσική δραστηριότητα και η εύκολη χρήση σε περιβάλλοντα υγειονομικής περίθαλψης.
Ο ΠΟΥ χωρίζει τις αντιδράσεις στη μουσική σε: ψυχολογικές (πχ. βελτιωμένη αυτο-αποτελεσματικότητα, δεξιότητες αντιμετώπισης και συναισθηματικής ρύθμισης), σωματικές (πχ. χαμηλότερη απόκριση ορμονών του στρες, ενισχυμένη λειτουργία του ανοσοποιητικού και υψηλότερη καρδιαγγειακή αντιδραστικότητα), κοινωνικές (πχ. μειωμένη αίσθηση μοναξιάς και απομόνωσης, ενισχυμένη κοινωνική υποστήριξη και βελτιωμένες κοινωνικές συμπεριφορές) και συμπεριφορικές (πχ. υιοθέτηση πιο υγιών συμπεριφορών, ανάπτυξη δεξιοτήτων).
Για όλους τους παραπάνω τεκμηριωμένους λόγους, ο ΠΟΥ αναφέρει θετικά αποτελέσματα των θεραπειών μέσω τέχνης σε όλο το φάσμα της υγείας (πρόληψη, προαγωγή, διαχείριση, θεραπεία, αποκατάσταση) και υποστηρίζει την ανάπτυξη μακροπρόθεσμων πολιτικών ή στρατηγικών που θα προσφέρουν περισσότερες ευκαιρίες συνεργασίας μεταξύ των τομέων της υγείας και των τεχνών, προάγοντας την κοινωνική φροντίδα διεθνώς. Τέλος, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι η Μουσικοθεραπεία είναι μια οικονομικά αποδοτική μέθοδος (cost-effective) και μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο μιας οποιασδήποτε θεραπευτικής συνεδρίας/παρέμβασης, ως πρωταρχική ή συμπληρωματική προσέγγιση. Συχνά δε, γίνεται αντιληπτή ως λιγότερο “απειλητική” μορφή θεραπείας σε σχέση με μια “ψυχοθεραπεία”, καθώς οι περισσότεροι αισθανόμαστε οικεία με τη μουσική, ενώ, με την άμεση επίδραση της βελτιώνεται πιο γρήγορα η ποιότητα ζωής και η ανθεκτικότητα, βοηθώντας έτσι στη μείωση της συνολικής διάρκειας μιας θεραπείας.
Στις ΗΠΑ, το Sound Health Project του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας (National Institutes of Health), επενδύει 20 εκατομμύρια δολάρια για 5ετές πρόγραμμα μελέτης μεταξύ των Νευροεπιστημών και της Μουσικοθεραπείας για το διάστημα 2019-2024. Σύμφωνα με την Skyquest Technology, η παγκόσμια αγορά Μουσικοθεραπείας αποτιμήθηκε στα 2,4 δισεκατομμύρια δολάρια το 2021 και αναμένεται να φτάσει σε 4,42 δισεκατομμύρια δολάρια μέχρι το 2028, με CAGR 9,1% κατά την περίοδο πρόβλεψης (2022–2028). Κορυφαία ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια (Πανεπιστήμιο Aalborg/Δανία, Temple University/ΗΠΑ, Melbourne University/ Αυστραλία, Anglia Ruskin/Μ. Βρετανία) έχουν δημιουργήσει το “Music Therapy Research Consortium” και προάγουν την έρευνα σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης υγείας και ευζωίας , όπως ενδεικτικά: https://www.middel-project.eu, https://issuu.com/presidentwfmt/docs/mt_today._2019 https://music4pain.org, https://nmtacademy.co ενώ οι επιστημονικές δημοσιεύσεις με λέξη-κλειδί τη «μουσική» στο PubMed, έχουν σχεδόν διπλασιαστεί τα τελευταία 5 χρόνια.
Παράλληλα, 4 δισεκατομμύρια δολάρια είναι τα κέρδη από τη βιομηχανία ηχογραφημένης μουσικής σε Μ. Βρετανία και ΗΠΑ για το προηγούμενο έτος (2023), ενώ στη Μ. Βρετανία συνταγογραφούνται θεραπείες μέσω των τεχνών από το 2016 (arts on prescription) με αποτέλεσμα τη μείωση στις επισκέψεις στον οικογενειακό γιατρό κατά 37% και τη μείωση στον αριθμό εισαγωγών στα νοσοκομεία κατά 27%, με 216 στερλίνες εξοικονόμηση πόρων για το κράτος ανά ασθενή (All-party Parliamentary Group on Arts, Health, & Wellbeing Report, 2017). H Μουσικοθεραπεία είναι αναγνωρισμένη ήδη ως επάγγελμα υγείας για το οποίο απαιτείται άδεια ασκήσεως σε αρκετά κράτη όπως Αυστρία, Ιταλία, Ελβετία, Μ. Βρετανία (HSPC), Σλοβενία, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Σερβία.
Η Μουσικοθεραπεία στην Ελλάδα
Αφού είναι τόσο χρήσιμη και ωφέλιμη η Μουσικοθεραπεία γιατί στην Ελλάδα δεν είναι (μέχρι στιγμής) τόσο διαδεδομένη; Η αλήθεια είναι ότι αρκετός κόσμος ακόμα δεν ξέρει ή δεν κατανοεί πλήρως το ρόλο και το έργο μας. Μας ρωτάνε συχνά: “σε ποιους απευθύνεστε;”, “πού πηγαίνετε;”, “πώς γίνεται;”
Για εμάς, στη Sonora, τη μοναδική επιστημονική εταιρεία με αντικείμενο αμιγώς τη Μουσικοθεραπεία, αποτελεί βασική αποστολή να επικοινωνήσουμε αυτές τις πληροφορίες με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, να δημιουργήσουμε τεχνογνωσία σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα, να εκπαιδεύσουμε στις τεχνικές μας και να διεξάγουμε έρευνα στο εξειδικευμένο αυτό πεδίο.
Υπάρχουν όμως αρκετά εμπόδια ακόμα. Αφενός, η Μουσικοθεραπεία δεν είναι αναγνωρισμένο επάγγελμα με άδεια ασκήσεως και με σαφώς ορισμένες αρμοδιότητες και υποχρεώσεις και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να διακυβεύεται η ποιότητα των υπηρεσιών από οποιονδήποτε δηλώνει «μουσικοθεραπευτής» χωρίς στοιχειώδη ακαδημαϊκή εκπαίδευση ή θεραπευτική εμπειρία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα διάφορα κέντρα και φορείς που διαφημίζουν «εκπαίδευση» ‘ ή «σεμινάρια κατάρτισης» στη Μουσικοθεραπεία με 10 ευρώ το μήνα και μάλιστα δίνουν και «πιστοποιητικό» μουσικοθεραπευτή. Τις περισσότερες φορές, ακόμα και αν η «εκπαίδευση» παρέχεται από αναγνωρισμένους φορείς, οι εισηγητές δεν είναι καν μουσικοθεραπευτές.
Αφ’ ετέρου, οι μουσικοθεραπευτές στην Ελλάδα είναι λίγοι και ακόμα λιγότεροι όσοι έχουν γνώση και εμπειρία σε ειδικές τεχνικές και μεθόδους πλέον των βασικών μουσικοθεραπευτικών σπουδών τους, με αποτέλεσμα να αδυνατούν να καλύψουν ευρύ φάσμα αναγκών. Οι περισσότεροι επικεντρώνονται κυρίως σε παιδιά με ειδικές ανάγκες και πολύ λιγότερο στην ψυχική/σωματική υγεία, τις ευάλωτες ομάδες και άλλες προσεγγίσεις ευζωίας για την ευρύτερη κοινότητα. Επιπλέον, το ευρύ κοινό αλλά και επαγγελματίες υγείας έχουν τη αντίληψη ότι η μουσική είναι κάτι ευχάριστο και «εύπεπτο» το οποίο δε χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, ούτε παρουσιάζει κάποια χρησιμότητα πέρα από το να μας βοηθήσει να «χαλαρώσουμε» ή να μας ψυχαγωγήσει. Η μουσική ωστόσο, έχει πολύ περισσότερες δυνατότητες από τις παραπάνω. Επιστημονικά μπορούμε πλέον να τεκμηριώσουμε την άμεση επίδρασή της στον εγκέφαλο-και κατ’ επέκταση στο σώμα-, ιδιότητες που την καθιστούν ένα ιδιαιτέρως χρήσιμο εργαλείο στην ψυχοθεραπεία, την ιατρική ή την υγεία της κοινότητας.
Η Μουσικοθεραπεία στην Πράξη
Η Μουσικοθεραπεία εφαρμόζεται μέσω ποικίλων τεχνικών και προσεγγίσεων. Οι δύο βασικότερες κατηγορίες Μουσικοθεραπείας είναι η Διαδραστική/Ενεργητική και η Δεκτική Μουσικοθεραπεία. Η Διαδραστική Μουσικοθεραπεία είναι μία παραγωγική διαδικασία, η οποία στηρίζεται στην αυθόρμητη έκφραση μέσω ήχων και μουσικής και κατά την οποία οι συμμετέχοντες/ θεραπευόμενοι «φτιάχνουν» μουσική και επικοινωνούν μέσω αυτής με τον θεραπευτή, αυτοσχεδιάζοντας, χρησιμοποιώντας τη φωνή, κάνοντας παιχνίδια ρόλων, drumming, κλπ. Η Δεκτική Μουσικοθεραπεία βασίζεται στην ακρόαση ζωντανής ή ηχογραφημένης μουσικής διαφόρων ειδών, ανάλογα την περίπτωση και την προσέγγιση. Η δεκτική μουσικοθεραπεία μπορεί να έχει πολύ απλό στόχο τη σωματική/νοητική χαλάρωση ή την ευεξία, ωστόσο, όταν τη χρησιμοποιούμε στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπείας, ο στόχος είναι να επιτρέψουμε στη μουσική να εγείρει συναισθήματα, νοερές εικόνες, σωματικές αισθήσεις, σκέψεις ή αναμνήσεις (όλες αυτές τις εμπειρίες τις ονομάζουμε imagery), ενώ στην συνέχεια η εμπειρία αναλύεται και νοηματοδοτείται στο πλαίσιο της θεραπευτικής διεργασίας. Αυτό ακριβώς γίνεται στην κυριότερη και πιο αναγνωρισμένη μέθοδο Δεκτικής Μουσικοθεραπείας, την Καθοδηγούμενη Απεικόνιση και Μουσική (Guided Imagery and Music – GIM) και στις μεταγενέστερες μεθόδους Μουσική και Αναπνοή (Music Breathing – MB) και Μουσική και Νοερή Απεικόνιση (Music Imagery – MI). Οι παραπάνω προσεγγίσεις Δεκτικής Μουσικοθεραπείας όπως και άλλες εξειδικευμένες τεχνικές (Neurologic Music Therapy, Entrainment and Pain Management, Vocal Psychotherapy, NICU Μusic Τherapy, κλπ), δεν περιλαμβάνονται στην βασική εκπαίδευση ενός μουσικοθεραπευτή και απαιτούν ειδική εκπαίδευση με ξεχωριστή πιστοποίηση.
Μουσικοθεραπευτικές παρεμβάσεις μπορούν να γίνουν σε ποικίλα πλαίσια, όπως για παράδειγμα νοσοκομεία, ιατρεία, ιδιωτικά γραφεία, κλινικές αποκατάστασης, σχολεία, κατ΄οίκον, σε εταιρικά πλαίσια, ακόμα και στη φύση, ενώ μπορούν να εφαρμοστούν σε άτομα ή σε ομάδες, δια ζώσης ή διαδικτυακά. Ο συμμετέχων/ θεραπευόμενος δεν χρειάζεται να έχει γνώσεις μουσικής, οποιαδήποτε προσέγγιση και αν διαλέξει.
Η Μουσικοθεραπεία σε διάφορα πλαίσια, ανάγκες και πληθυσμούς
Δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι ένα βιο-ψυχο-κοινωνικό ον, η ψυχική/σωματική και κοινωνική του διάσταση είναι πεδία αλληλοεξαρτώμενα και σε μεγάλο βαθμό αλληλοκαλύπτονται. Ωστόσο, καθώς η Μουσικοθεραπεία και οι παρεμφερείς χρήσεις της μουσικής στη θεραπεία μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με το πλαίσιο, αλλά και επειδή κάθε πλαίσιο προτεραιοποιεί διαφορετικά τις ανάγκες των ωφελούμενων ανάλογα με τους θεραπευτικούς στόχους, γίνεται ένας διαχωρισμός των πεδίων, ώστε να διευκολύνεται η περιγραφή των αναγκών κατ’ αντιστοιχία με το πλαίσιο, τους στόχους και την τεχνική/προσέγγιση που ακολουθείται.
Μουσικοθεραπεία, ψυχική υγεία και ψυχολογικό τραύμα
Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, 1 στους 8 ανθρώπους πάσχει από κάποια ψυχική διαταραχή. Παράγοντες που διευκολύνουν την εκδήλωση μιας ψυχικής διαταραχής μπορεί να εδράζονται στο ίδιο το άτομο ή στο περιβάλλον. Για παράδειγμα άτομα που βιώνουν φτώχεια ή βία είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο. Επίκαιρα ζητήματα, όπως οι πόλεμοι, οι φυσικές καταστροφές, η οικονομική δυσχέρεια και η ανισότητα θέτουν σε κίνδυνο την ψυχική υγεία. Σύμφωνα με μελέτες, το στρες παγκοσμίως, και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, κατέχει σημαντική θέση στην καθημερινότητα του ανθρώπου. Από την άλλη πλευρά, η καλή ψυχική υγεία έχει μεγάλη αξία, γιατί βοηθά το άτομο να αντεπεξέρχεται στις στρεσογόνες καταστάσεις και να λειτουργεί αποτελεσματικά στο εκπαιδευτικό, εργασιακό και κοινωνικό πλαίσιο. Η πρόληψη των ψυχικών διαταραχών και η προαγωγή της ψυχικής υγείας και της ψυχικής ανθεκτικότητας καθίστανται λοιπόν αναγκαίες.
Όχι τυχαία, η Μουσικοθεραπεία αναδύθηκε και εξελίχθηκε ως επιστήμη, μετά τη χρήση της μουσικής σε κλινικές αποκατάστασης μετατραυματικού stress (PTSD) για βετεράνους του Β’ παγκόσμιου πολέμου στις ΗΠΑ και χρησιμοποιείται έως σήμερα στις στρατιωτικές υπηρεσίες τους, όπως χρησιμοποιείται γενικότερα πλέον στην αντιμετώπιση του σύνθετου τραύματος και του μετατραυματικού stress/PTSD (Department of Veteran Affairs, USA, 2018; Garisson, 2021-22; Landis-Shack et al, 2017). O ρόλος της Μουσικοθεραπείας εδώ είναι σημαντικός, καθώς αρκετά άτομα με ψυχικό τραύμα αδυνατούν να εκφράσουν συναισθήματα μέσω του λόγου και η εναλλακτική έκφραση μέσω της μουσικής μπορεί να είναι μια εξαιρετικά αποτελεσματική λύση. Αυτό συμβαίνει επειδή το τραύμα αποθηκεύεται ως σωματική αίσθηση και εικόνες, άρα, ενώ δεν είναι εφικτό να εκφραστεί λεκτικά, δύναται να αναδυθεί μέσα από εκφραστικές και δημιουργικές τέχνες που χρησιμοποιούν βιωματικές εμπειρίες και αισθητηριακές προσεγγίσεις, όπως η μουσική (Van der Kolk, 2016).
Σήμερα, την εποχή που οι ψυχεδελικές προσεγγίσεις γίνονται η νέα ερευνητική τάση στην τραυματοθεραπεία, αναρωτιόμαστε πόσες δυνατότητες έχουν να μας προσφέρουν οι μέθοδοι Δεκτικής Μουσικοθεραπείας (GIM/MI/MB) που χρησιμοποιούν επίσης διαφοροποιημένα επίπεδα συνειδητότητας (non-ordinary/expanded states of consciousness). Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι η μέθοδος GIM ξεκίνησε στα τέλη του 1960 στην Ψυχιατρική Κλινική του Maryland της Βαλτιμόρης (ΗΠΑ) από τη Μουσικοθεραπεύτρια Helen Bonny, ως υπεύθυνη της μουσικής επιλογής που άκουγαν οι ασθενείς κατά τη διάρκεια συνεδριών LSD, στην ερευνητική ομάδα του ψυχιάτρου Stanislav Grof. Σήμερα, αρκετοί θεραπευτές GIM συμμετέχουν πάλι σε έρευνα με ψυχεδελικές ουσίες (ψιλοκυβίνη, κεταμίνη και MDMA). Επιπλέον, η μέθοδος Music Breathing που προσθέτει το στοιχείο της βαθιάς αναπνοής ως «ρυθμιστή» της συναισθηματικής έντασης που μπορεί να φέρει η μουσική, δημιουργήθηκε από τον Σουηδό ψυχίατρο Dag Körlin ειδικά για ασθενείς με ενεργά συμπτώματα PTSD και αποσυνδετικές εμπειρίες, ενώ σήμερα χρησιμοποιείται ευρύτερα για την αντιμετώπιση του stress και της ψυχικής/σωματικής εξισορρόπησης και σε υγιείς πληθυσμούς.
Ένας από τους λόγους που οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας ενδιαφέρονται να εντάξουν στην ψυχοθεραπευτική πράξη το GIM/ΜΙ/ΜΒ είναι επειδή η μουσική, ανακινώντας συναίσθημα και αισθητηριακές αντιδράσεις, έχει την ικανότητα να φέρνει στην επιφάνεια ψυχικό υλικό πολύ πιο εύκολα και γρήγορα σε σχέση με την απλή λεκτική διεργασία, ενώ συχνά, μια συνεδρία Δεκτικής Μουσικοθεραπείας εμβόλιμη σε συνεδρίες λεκτικής ψυχοθεραπείας, βοηθά τον συμμετέχοντα/θεραπευόμενο να «ξεκολλήσει» όταν η θεραπεία δείχνει να τελματώνει, ανακινώντας και ανασύροντας υποσυνείδητο συμβολικό υλικό.
Να αναφέρουμε επίσης, ότι η μελέτη της αισθητικής στις νευροεπιστήμες (neuroaesthetics) έχει αποδείξει ότι οι τέχνες ενεργοποιούν πολλές περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αισθητική απόλαυση, την ευχαρίστηση και τη δημιουργικότητα-και όλα αυτά είναι βασικοί παράγοντες ευζωίας και ψυχικής ανθεκτικότητας (Brattico & Pearce, 2013). Για τον λόγο αυτό, τεχνικές που συνδυάζουν εστιασμένη μουσική ακρόαση με νοερή απεικόνιση (imagery) εφαρμόζονται συχνά από επαγγελματίες ψυχικής υγείας ως εργαλείο για την παροχή ψυχολογικής υποστήριξης και αποκατάστασης, για την παροχή βοήθειας σε ανθρώπους με ψυχικό ή ιατρικό τραύμα (πχ. καρκινοπαθείς), για τη ρύθμιση του συναισθήματος και τη βελτίωση της ψυχικής ανθεκτικότητας (Malchiodi, 2020; Sokira et al., 2023; Thomas, 2020). To Μusic Imagery και Μusic Breathing είναι από τις μεθόδους που έχουν σχεδιαστεί με κύριο γνώμονα την ψυχική ανθεκτικότητα και την ανακούφιση από το άγχος βοηθώντας τους ανθρώπους να συνδεθούν με τους δικούς τους πόρους (resource-oriented) και τη δημιουργικότητά τους μέσω της δύναμης της μουσικής (Beck et al., 2021, Papanikolaou, 2023; Rudstam et al., 2022). Κατ΄επέκταση βέβαια, όλες αυτές οι μέθοδοι δεν χρησιμοποιούνται μόνο θεραπευτικά αλλά και σε προσεγγίσεις που στοχεύουν στην ενδυνάμωση της δημιουργικότητας και την ενίσχυση της ευεξίας και της ευζωίας στην καθημερινότητά μας, εκτός κλινικών πλαισίων.
Παρ’ όλα τα ερευνητικά δεδομένα και την καταγεγραμμένη βιβλιογραφία, οι εφαρμογές της Μουσικοθεραπείας σε περιβάλλοντα ψυχικής υγείας εξακολουθεί να παραμένει τομέας ανεξερεύνητος στην Ελλάδα. Πολλές τεχνικές Μουσικοθεραπείας θεωρούνται καινοτόμες στην πρακτική της ψυχικής υγείας, αν και η κλινικά-τεκμηριωμένη έρευνα έχει αποδείξει ότι δίνουν εξαιρετικά αποτελέσματα. Σύντομα οι θεραπείες μέσω τέχνης θα συνταγογραφούνται μέσω της πολιτιστικής συνταγογράφησης, αυξάνοντας την ανάγκη κατάρτισης περισσοτέρων επαγγελματιών ψυχικής υγείας σε κατάλληλες τεχνικές που θα τους κρατήσουν «εναρμονισμένους» με τις νέες απαιτήσεις της σύγχρονης θεραπευτικής.
Μουσική, μουσικοθεραπεία και σωματική υγεία
Ψυχολογική υποστήριξη μέσω Μουσικοθεραπείας μπορούμε να έχουμε και σε ιατρικά πλαίσια, ειδικά για ασθενείς με χρόνιες νόσους, αυτοάνοσα ή για καρκινοπαθείς σε όλο το φάσμα της ασθένειας, από τη διάγνωση έως και την παρηγορική φροντίδα, αλλά και για τον «ψυχοσωματικό» ασθενή. Είναι πλέον αποδεκτό και αποδεδειγμένο ότι ασθενείς που δέχονται ψυχολογικής φροντίδας σε αυτές τις περιπτώσεις, αποκτούν επιπλέον στρατηγικές αντιμετώπισης (copying strategies) και έχουν καλύτερους ρυθμούς ανάρρωσης και καλύτερη ανταπόκριση στη θεραπεία τους.
Όταν όμως η Μουσικοθεραπεία «μπαίνει» στο νοσοκομείο, συχνά οι εφαρμογές είναι πιο συμπεριφορικές. Δεν έχουμε τη δυνατότητα ούτε το στόχο να δουλέψουμε εις βάθος ψυχοθεραπευτικά ζητήματα αλλά κυρίως να προσφέρουμε ανακούφιση διευκολύνοντας τη νοσηλεία και την ανάρρωση, γι’ αυτό και αρκετά συχνά τέτοιες παρεμβάσεις γίνονται και από γιατρούς ή νοσηλευτές, χωρίς παρουσία ειδικευμένου μουσικοθεραπευτή και ονομάζονται “Music Medicine” (η Μουσική ως Φάρμακο).
Οι ανάγκες που αφορούν την σωματική υγεία εκτείνονται σε ένα ευρύ φάσμα: την εντατική φροντίδα ασθενών οι οποίοι βρίσκονται σε κίνδυνο (ασθενείς σε ΜΕΘ), την αντιμετώπιση και θεραπεία συγκεκριμένων νόσων, χρόνιων, εκφυλιστικών και μη (π.χ. Parkinson, άνοια, σκλήρυνση κατά πλάκας, καρκίνος, αναπτυξιακές αναπηρίες), την αποκατάσταση μετά από μεγάλες ή μικρές βλάβες του νευρικού συστήματος, την διαχείριση του πόνου και του στρες που προκύπτει πριν και μετά από χειρουργικές επεμβάσεις και το στρες που δημιουργείται από επίπονες ιατρικές διαδικασίες (αιμοληψία, αιμοκάθαρση, κλπ).
Σε πολλές περιπτώσεις η παροχή φροντίδας σε τέτοιες ομάδες ασθενών ενισχύεται σε ποιότητα και αποτελεσματικότητα από την χρήση της μουσικής στο πλαίσιο ειδικών προσεγγίσεων της Μουσικοθεραπείας. Θεωρητικά, όλες βασίζονται στις νευροβιολογικές αλλαγές που μπορεί να επιφέρει η μουσική στο σώμα (π.χ. αλλαγή καρδιακών παλμών, αναπνοής, εφίδρωση, ορμονικές αλλαγές), το κεντρικό νευρικό σύστημα και τον εγκέφαλο.
Ενδεικτικά, κάποιες από αυτές τις προσεγγίσεις είναι οι κλινικά-τεκμηριωμένες τεχνικές Νευρολογικής Μουσικοθεραπείας (NMT) στη νευρολογική αποκατάσταση (εγκεφαλικό, ορθοπεδικά προβλήματα), στην καθυστέρηση της εκφύλισης του εγκεφάλου (π.χ. Parkinson, άνοια κ.α.) και στη θεραπεία διαταραχών στα πεδία του λόγου, της ομιλίας, της κίνησης και των γνωσιακών λειτουργιών που μπορεί να αφορούν και αναπτυξιακά προβλήματα (αυτισμός, ADHD). Άλλο παράδειγμα, η προσέγγιση της Μουσικοθεραπείας στην περιγεννητική φροντίδα, από την εγκυμοσύνη έως τη ΜΕΘ νεογνών (NICU Music Therapy) ως ενίσχυση της ομαλής νευροανάπτυξης των νεογνών και της ενίσχυσης του δεσμού γονέα-παιδιού. Επίσης η χρήση μουσικής (πχ. δημιουργία playlists) στην προ και μετα-εγχειρητική περίοδο ως αντιπερισπασμού για την αποφυγή μεγαλύτερου στρες, η δημιουργία ενός χώρου δημιουργικότητας μέσα σε περιβάλλον εστιασμένο στην ασθένεια (π.χ. σε παιδιατρικά νοσοκομεία) ή η διαμόρφωση ενός πιο ήρεμου και θεραπευτικού περιβάλλοντος με κάλυψη του νοσοκομειακού θορύβου με μουσικούς ήχους (Environmental Music Therapy). Τέλος, έχουμε τις τεχνικές Μουσικοθεραπείας και εφαρμογές Music Medicine για τη διαχείριση του πόνου και του stress σε νοσοκομεία, ειδικά ιατρεία πόνου, στην κατ οίκον νοσηλεία και στην παρηγορική αγωγή. Εδώ, συχνά η Δεκτική Μουσικοθεραπεία (Group Music Imagery, GIM) μπορεί επίσης να βοηθήσει κατά την διάρκεια νοσηλείας και αποθεραπείας αλλά ακόμα και στα τελευταία στάδια της ζωής, διευκολύνοντας την ψυχολογική και πνευματική προετοιμασία.
Κλείνοντας τα κεφάλαια της ψυχοσωματικής υγείας, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η διεπιστημονικότητα και η υποστήριξη της Μουσικοθεραπείας από διεθνείς επιστημονικούς φορείς, είναι συνεχώς αναπτυσσόμενη. Για παράδειγμα, η Ακαδημία Νευρολογικής Μουσικοθεραπείας υποστηρίζεται από το World Federation of Neurorehabilitation (WFNR), το European Federation of Neurorehabilitation Societies (EFNS) και το International Society for Clinical Neuromusicology (CNM). Το International Association for Music Medicine (IAMM) είναι ένα ακόμη παράδειγμα διεπιστημονικότητας και συνεργασίας μεταξύ μουσικοθεραπευτών, γιατρών και ειδικών επιστημών στο χώρο της υγείας.
Μουσικοθεραπεία και μουσική στην κοινότητα
Η κοινωνική διάσταση είναι εξίσου σημαντική με τις σωματική και την ψυχολογική και έρχεται να συμπληρώσει τη φροντίδα των ανθρώπων που ζουν σε μια κοινότητα με παρόμοια χαρακτηριστικά και ανάγκες. Η πολυπλοκότητα της κουλτούρας και της πολυ-πολιτισμικότητας, η ποικιλία των ευάλωτων ομάδων όλων των ηλικιών και διαφόρων αναγκών (πρόσφυγες, κακοποιημένες γυναίκες, περιθωριοποιημένα άτομα, ευάλωτες λόγω φύλου ομάδες, τσιγγάνοι, άτομα τρίτης ηλικίας, κλπ) που υπάρχουν γύρω μας, δημιουργούν νέες ανάγκες και τρόπους υποστηρικτικής προσέγγισης. Το ίδιο και η ενίσχυση των ψυχοκοινωνικών δυνατοτήτων ευρύτερων κοινωνικών ομάδων όπως τα παιδιά, οι έφηβοι, η κοινωνική και ψυχική ενδυνάμωση γυναικών, η εξερεύνηση της ταυτότητάς μας, η τόνωση της αυτοπεποίθησης, της δημιουργικότητας και της αυτοέκφρασης, το stress-release και η ευζωία, η συνοχή της ομάδας (team bonding), η ψυχοεκπαίδευση, κα.
ΟΙ προσεγγίσεις αυτές απευθύνονται ακόμα και σε επαγγελματίες ή στελέχη επιχειρήσεων και οργανισμών οι οποίοι αντιμετωπίζουν εργασιακό στρες, προβλήματα σχέσεων μεταξύ τους (team-bonding), ή χρειάζονται έμπνευση και δημιουργικότητα για ένα ομαδικό project. Υπάρχουν ομάδες καλλιτεχνών, επαγγελματιών και γενικότερα ανθρώπων, οι οποίοι έχουν ανάγκη την εξερεύνηση της δημιουργικότητάς τους και την τόνωση της αυτοέκφρασης ή της καλλιτεχνικής έκφρασης, την τόνωση της αυτοπεποίθησης ή της εξωστρέφειας, ή ακόμα και την ενίσχυση της αίσθησης της κοινότητας και του “ανήκειν”.
Η μουσική λοιπόν “ενώνει”. Μέσα από το κοινό πολιτισμικό πλαίσιο μουσικών ακουσμάτων μπορεί να συμβάλει και συλλογικά στην ενδυνάμωση της κοινότητας: να ενισχύσει το αίσθημα της αλληλεγγύης ενθαρρύνοντας ένα κοινό όραμα, έναν συλλογικό στόχο δίνοντας κουράγιο, ελπίδα, συν-δημιουργικότητα και έμπνευση μέσα από μια ομαδική μουσικοθεραπευτική προσέγγιση (Ames, 2023; Ansdell, 2003). Εξάλλου, η ψυχική ανθεκτικότητα και η δημιουργικότητα είναι έννοιες αλληλεξαρτώμενες: η δημιουργικότητα δεν είναι μόνο ένα στοιχείο ανθεκτικότητας, αλλά πρωτίστως, την προάγει. Και η μουσική είναι κατεξοχήν δημιουργική διαδικασία (Prescott et al., 2008).
Η μουσική αποτελεί μια γλώσσα “κοινή”, η οποία προσφέρει πεδίο συνεννόησης και κατανόησης ανεξαρτήτως φύλου, καταγωγής, αναπηρίας ή όποιων άλλων χαρακτηριστικών: επεκτείνεται πέρα από πολιτισμικά όρια καθώς είναι αντιληπτή από όλους και όλοι έχουμε τη δυνατότητα να σχετιστούμε με αυτήν. Μας φέρνει πιο κοντά, μας διακινεί συναισθηματικά και μας εμψυχώνει, βοηθώντας έτσι την εξερεύνηση και επεξεργασία κοινών για την ομάδα στόχων και αναγκών. Ταυτόχρονα, προσφέρει αισθητική απόλαυση, κάτι εξίσου σημαντικό για την ανθρώπινη ευζωία.
Τον τελευταίο χρόνο, η Sonora είχε την ευκαιρία να είναι ένας από τους 15 φορείς που έλαβε χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Ενδυνάμωσης φορέων της Κοινωνίας των Πολιτών που δραστηριοποιούνται στον τομέα της Ισότητας των Φύλων και της Γυναικείας Ενδυνάμωσης που διοργανώνει και συντονίζει το Social Dynamo του Ιδρύματος Μποδοσάκη.
Μέσα στα 10 χρόνια ζωής μας, είχαμε ευκαιρίες να δουλέψουμε σε αρκετά πλαίσια ψυχικής και σωματικής υγείας, όμως τώρα, μέσω αυτού του προγράμματος, μας δόθηκε μια επιπλέον δεξιότητα προκειμένου να αγγίξουμε περισσότερο κοινωνικά ζητήματα και να στρέψουμε την προσοχή μας και προς την κοινότητα. Είμαστε πλέον πιο αποτελεσματικοί και στοχευμένοι στις παρεμβάσεις μας και μπορούμε να προσεγγίζουμε ζητήματα φύλου, ταυτότητας, αλλά και κακοποίησης με έναν ολιστικό τρόπο που έχει εμπλουτίσει τις γνώσεις μας και έχει διευρύνει το πεδίο δράσης μας.
Στα πλαίσια όλων των παραπάνω, η Sonora σχεδιάζει πλέον και υλοποιεί προγράμματα κοινοτικής μουσικοθεραπείας (Community Music Therapy), ειδικά σχεδιασμένα ανάλογα με τους στόχους της κάθε ομάδας που ανήκει στις παραπάνω κατηγορίες. Οι δράσεις αφορούν προγράμματα για ομάδες (μακροχρόνια ή βραχύχρονα), ειδικά εργαστήρια (πχ. εργαστήρια Φωνητικής Μουσικοθεραπείας), ή θεματικούς κύκλους βιωματικών εργαστηρίων με συγκεκριμένη στόχευση (πχ. Μουσικοθεραπεία και Φύση, Μουσική και Αρχέτυπα, Μουσική και Ευζωία, Music Mindfulness, κλπ).
Η εκπαίδευση στη μουσικοθεραπεία
Η Μουσικοθεραπεία είναι αυτόνομη επιστήμη που απαιτεί ακαδημαϊκές σπουδές, σε άλλες χώρες πτυχιακού (bachelor) και σε άλλες μεταπτυχιακού επιπέδου. Επειδή η βασική εκπαίδευση Μουσικοθεραπείας βασίζεται στην ενεργητική προσέγγιση (παίζοντας μουσική), πρέπει οπωσδήποτε ο εκπαιδευόμενος να έχει γνώσεις μουσικής, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιεί τη μουσική ως «γλώσσα» επικοινωνίας εναλλακτικής του λόγου.
Υπάρχουν ωστόσο και οι δεκτικής μορφής εκπαιδεύσεις τις οποίες προσφέρουμε αποκλειστικά μέσω της Sonora, τον μοναδικό πιστοποιημένο οργανισμό στην Ελλάδα (European Association for Music and Imagery) στις μεθόδους GIM, Music Imagery και Music Breathing. Οι παραπάνω μέθοδοι χρησιμοποιούνται στην ψυχοθεραπεία, στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση ή σε ιατρικά πλαίσια, και απευθύνονται σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας που ενδιαφέρονται να εμπλουτίσουν τα εργαλεία τους με καινοτόμες πρακτικές για θα αυξήσουν την αποτελεσματικότητά τους με έναν ακόμα τρόπο αντιμετώπισης και θεραπείας. Πολλοί έρχονται στις εκπαιδεύσεις γνωρίζοντας ότι εφόσον ξεκινήσει η πολιτιστική συνταγογράφηση, τέτοια εργαλεία θα προσδίδουν προστιθέμενη αξία στις υπηρεσίες τους.
Η εκπαίδευση στο GIM (που γίνεται σε ατομικές συνεδρίες όπου ο θεραπευόμενος αφηγείται την εμπειρία του (imagery) στον θεραπευτή κατά τη διάρκεια της μουσικής, με εμβάθυνση και νοηματοδότηση της εμπειρίας στο τέλος) είναι η πιο πλήρης και μακροχρόνια (190 ώρες σε 3ήμερα σεμινάρια ανά 4μηνο, εποπτείες, πρακτική άσκηση και προσωπικές συνεδρίες). Οι μέθοδοι Musicares/Music Imagery και το Music Breathing (που προσφέρεται παγκόσμια από τη Sonora κατά αποκλειστικότητα) είναι πιο σύντομες και ευέλικτες εφαρμογές που περιλαμβάνουν στοιχεία music mindfulness και είναι κατάλληλες και για ομάδες) και χρησιμοποιούνται σε ευρύτερο φάσμα αναγκών (ενδυνάμωση ομάδων, διαχείριση stress, ψυχολογική υποστήριξη, νοσοκομειακά, ψυχοκοινωνικά ή εκπαιδευτικά πλαίσια).
Υπάρχουν φυσικά και σεμινάρια επιμόρφωσης, βιωματικά εργαστήρια και σύντομες εκπαιδεύσεις που προσφέρονται περιστασιακά, με συγκεκριμένες θεματικές, προσαρμοσμένες σε ανάγκες εκπαιδευτικών, καλλιτεχνών, φροντιστών ασθενών, μουσικών, γιατρών, νοσηλευτών, φυσιοθεραπευτών, κα. Τέτοιες εκπαιδεύσεις ενδεικτικά είναι η Νευρολογική Μουσικοθεραπεία, η Μουσικοθεραπεία στις ΜΕΝΝ (νεογνά), τεχνικές διαχείρισης πόνου, τεχνικές ευζωίας και Music Mindfulness, μουσική στην Τρίτη ηλικία και την Ψυχογηριατρική, εργαστήρια φωνής και έκφρασης, κα.
Έρευνα
Η Μουσικοθεραπεία παγκοσμίως κερδίζει συνεχώς έδαφος ως κλινικά τεκμηριωμένη πρακτική (evidence-based practice) και σε αυτό έχουν συμβάλλει ιδιαιτέρως οι νευροεπιστήμες, που αποδεικνύουν όλους τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς με τους οποίους η μουσική επιδρά στον ανθρώπινο οργανισμό. Καθώς η Μουσικοθεραπεία και οι ειδικές χρήσεις της μουσικής στη θεραπεία και ανθρώπινη ευζωία εδραιώνονται, η ανάγκη για μελέτες σε πολλούς νέους κλάδους και πληθυσμούς είναι ορατή.
Στην Ελλάδα, η Sonora έχει συμβάλλει σε έρευνα με συμμετοχή σε διεθνείς δημοσιεύσεις στον χώρο της ογκολογίας. Ωστόσο, η ανάγκη για έρευνα στη χώρα μας είναι πολύ μεγαλύτερη καθώς η Μουσικοθεραπεία είναι ακόμα σε φάση ανάπτυξης, άρα χρειάζεται να αποδείξει τον ρόλο και χρησιμότητά της σε ένα τοπικό πλαίσιο. Οι δυνατότητες είναι πολλές και αφορά ένα μεγάλο εύρος συλλογής δεδομένων που περιλαμβάνει τόσο χαρτογράφηση αναγκών, όσο και ποιοτική και ποσοτική μεθοδολογία έρευνας σε διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες. Με αυτούς τους τρόπους, μπορούμε να ενισχύσουμε την αναγνωρισιμότητα και χρησιμότητα της Μουσικοθεραπείας όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά να συμβάλουμε και στις διεθνείς εξελίξεις.
Τελικά, η μουσική στη ζωή μας…. Είναι ωραία ή αναγκαία;
Λίγα λόγια για τη SONORA
Η Sonora-Διεπιστημονική Εταιρεία Μουσικοθεραπείας και Έρευνας, η οποία ιδρύθηκε το 2013, είναι αστική-μη-κερδοσκοπική εταιρεία, η μοναδική στην Ελλάδα με αντικείμενο και κύριο στόχο τη μελέτη και διάδοση του “State of the Art” της Μουσικοθεραπείας και άλλων χρήσεων της μουσικής για την ανθρώπινη ευζωία. Η διεπιστημονική ομάδα της Sonora, αποτελείται από μουσικοθεραπευτές, γιατρούς, ψυχολόγους, εκπαιδευτικούς, μουσικούς και προσφέρει πολυπαραγοντική, εξειδικευμένη γνώση και ποικιλία διαφορετικών προσεγγίσεων, και εξελιγμένων, καινοτόμων πρακτικών εφαρμογών, σύμφωνα με τα πρότυπα της διεθνούς έρευνας και βιβλιογραφίας. Με πυξίδα την πίστη στη δύναμη της μουσικής, οι στόχοι της ομάδας είναι η αναγνώριση του ρόλου της Μουσικοθεραπείας και η εφαρμογή της στην υγεία, την εκπαίδευση, την ψυχοκοινωνική φροντίδα και την κοινότητα.
Στο πλαίσιο αυτό, οι ειδικοί της Sonora σχεδιάζουν και υλοποιούν θεραπευτικά προγράμματα, εκπαιδεύσεις και έρευνα στους τομείς της Μουσικοθεραπείας, της Μουσικής και Υγείας και της Μουσικής για την ανθρώπινη Ευζωία. Η εταιρεία παρέχει ειδικευμένες υπηρεσίες στη μουσικο-ψυχοθεραπεία για την ψυχική υγεία, στην Ψυχιατρική, στην Ειδική Αγωγή, στη Νευρολογική Μουσικοθεραπεία (αποκατάσταση, άνοια, εγκεφαλικά, Parkinson, Alzheimer, κα), Μουσική στην Ιατρική/Music Medicine ( διαχείριση οξέος και χρόνιου πόνου, ανακουφιστική φροντίδα σε καρκινοπαθείς, κα), στην τρίτη ηλικία, στην περιγεννητική αγωγή (εγκυμοσύνη, βρέφη και γονείς), σε προγράμματα ενδυνάμωσης ευάλωτων ομάδων (πρόσφυγες, έφηβοι, γυναίκες, κα), σε προγράμματα ενδυνάμωσης και ευζωίας για στελέχη εταιριών και οργανισμών και σε προγράμματα τόνωσης της δημιουργικότητας για καλλιτέχνες.
Εδώ και 10 χρόνια, ως οργανισμός διεθνώς πιστοποιημένος από το European Association for Music and Imagery, η εταιρεία εστιάζει ενεργά σε εξειδικευμένα σεμινάρια και πιστοποιημένες εκπαιδεύσεις συνεχιζόμενης κατάρτισης σε ειδικές τεχνικές και μεθόδους Μουσικοθεραπείας κατάλληλες για επαγγελματίες υγείας/ψυχικής υγείας ή εκπαιδευτικούς. Παράλληλα, χτίζει συνεργασίες με πανεπιστημιακούς φορείς και νοσοκομεία, κλινικές, κέντρα ημέρας και φροντίδας, ακαδημαϊκούς, μη-κερδοσκοπικούς και ιδιωτικούς φορείς και οργανισμούς σε όλη την Ελλάδα και διεθνώς, υλοποιεί ευρωπαϊκά προγράμματα και διευρύνει συνεργασίες διεπιστημονικές, φέρνοντας τη μουσική ενεργά μέσα σε πλαίσια ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, στην κοινότητα ή την εκπαίδευση ως συμπληρωματικό ή πρωταρχικό εργαλείο θεραπείας, φροντίδας, ή μάθησης.
Συγγραφέας:
H Ευαγγελία Παπανικολάου PhD, FAMI, EAMI, Διδάκτωρ Μουσικοθεραπείας, είναι πιστοποιημένη εκπαιδεύτρια GIM/MB, κλινική επόπτρια και επιστημονική υπεύθυνη της Διεπιστημονικής Εταιρείας Μουσικοθεραπείας και Έρευνας “SONORA”, Board Member, European Association for Music and Imagery και διεθνώς πιστοποιημένη εκπαιδεύτρια μεθόδων Δεκτικής Μουσικοθεραπείας στην Ελλάδα.
Παραπομπές και ενδεικτική βιβλιογραφία
- American Music Therapy Association (online) What is Music Therapy?
- American Psychiatric Association (online) The Transformative Power of Music in Mental Well-Being
- American Psychological Association (online) Trauma
- Ansdell, G. (2002). Community music therapy and the winds of change. Voices: A World Forum for Music Therapy, 2(2), https://dx.doi.org/10.15845/voices.v2i2.83.
- Ames, S. (2023). Songs for a Crying Earth: A Community Music Therapy Engagement Project. Expressive Therapies Capstone Theses. 682.
- Beck, D., Meyer, S. L., Simonsen, E, Søgaard, U., Petersen, I., Arnfred, H., Tellier, T, & T. Moe (2021). Music therapy was noninferior to verbal standard treatment of traumatized refugees in mental health care: Results from a randomized clinical trial, European Journal of Psychotraumatology, 12 (1), doi: 1080/20008198.2021.1930960
- Bonde, L.O. (2011). Music as support and challenge-Group Music and Imagery with Psychiatric outpatients, Jahbuch Musiktherapie
- Brattico, E., & Pearce, M. (2013). The neuroaesthetics of music. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 7(1), 48–61. https://doi.org/10.1037/a0031624
- Bryant, R.A., Gibbs, L., Colin Gallagher, H., Pattison, P., et al. (2020). The Dynamic course of psychological outcomes following the Victorian Black Saturday bushfires. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 55, 666–677.
- Fancourt, D. & S. Finn (2019). What is the evidence on the role of arts in improving health and wellbeing? A scoping review. Copenhagen: WHO Regional Office of Europe (Health Evidence Network/HEN Synthesis Report 67)
- Garisson, J. (2020-21). Music & Traumatic Stress: Music Therapy Research and Treatment with Military Populations. Combat Stress, 10 (4), The American Institute of Stress.
- Goldberg, F. S. (1994). The Bonny method of Guided Imagery and Music (GIM) as individual and group treatment in a short-term acute psychiatric hospital. Journal of the Association for Music and Imagery, 3, 5-18.
- Koelsch S. (2009). A neuroscientific perspective on music therapy. Annals of the New York Academy of Sciences, 1169, 374–384. https://doi.org/10.1111/j.1749-6632.2009.04592.x
- Körlin, D. (2019a). A Neuropsychological Theory of Traumatic Imagery in the Bonny Method of Guided Imagery and Music (BMGIM). In D. E. Grocke: GIM the Bonny Method and Beyond. Gilsum: NH. Barcelona Publishers.
- Körlin, D. (2019b). Music Breathing. In D. E. Grocke: GIM the Bonny Method and Beyond, second edition. Gilsum: NH. Barcelona Publishers.
- Kyoo-Man, H. (2022). Integrating Music into Natural Disaster Recovery, The Journal of Arts Management, Law, and Society, 52 (4), 217-230, doi: 10.1080/10632921.2022.2068714
- Landis-Shack, N., Heinz, A. J., & Bonn-Miller, M.O. (2017). Music Therapy for Posttraumatic Stress in Adults: A Theoretical Review. Psychomusicology, 27(4), 334-342. doi: 10.1037/pmu0000192
- McFerran, K.S., Lai, H.I.C., Chang, W.H., Acquaro, D., Chin, T.C., Stokes, H., & A. Crooke (2020). Music, rhythm, and trauma: A critical interpretive synthesis of research literature. Frontiers in Psychology, 2020 (11), 324, https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.00324.
- Malchiodi, C. (2020). Trauma and Expressive Arts Therapy: Brain, Body, and Imagination in the Healing Process. Guilford Press.
- New York Times (2023) How Music can be Mental Health Care
- New York Times (2021) The Healing Power of Music
- New York Times (2019) When Music is the Best Medicine
- Paik-Maier, S. (2010). Supportive Music and Imagery Method, Voices: A World Forum for Music therapy, 10 (3) (online)
- Papanikolaou, E., McKinney, C., Hannibal, N., Tsouvelas, G., Panoskaltsis, T., & Karageorgopoulou, S. (2023). The Guided Imagery and Music method in the treatment for breast and gynecologic cancer: An RCT pilot. Journal of Music Therapy, https://doi.org/10.1093/jmt/thad011
- Papanikolaou, E. (2020). Guided Imagery and Music (GIM) during active treatment for cancer: Considerations for clinical practice. Journal of the Association for Music & Imagery, 17, 55-71.
- Papanikolaou, E., McKinney, C., & Hannibal, N. (2020). Guided Imagery and Music during active treatment for gynecologic cancer: Results of a feasibility study. Music and Medicine, 12, 199-209.
- Rudstam, G., Elofsson U., Söndergard H.P., Bonde, L.O. & B. Beck (2022). Trauma-focused group music and imagery with women suffering from PTSD/Complex PTSD: A randomized control study. European Journal of Trauma & Dissociation6 (3), 100277.
- Savage PE, Loui P, Tarr B, et al. (2020) Music as a coevolved system for social bonding. Behavioral Brain Sciences, 44, 1-22. doi:10.1017/S0140525X20000333
- Seung-A. K. (2013). Stress reduction and wellness. In L. Eyre (Ed.) Guidelines for Music therapy practice in mental health care (pp.797-839). Barcelona.
- Sokira, J., Allen, J., & H. Wagner (2023). The resilience framework for trauma-informed music therapy. In L. Beer & J. Birnbaum (Eds.) Trauma-informed music therapy: Theory and Practice (pp. 9-18). Routledge Publications.
- Stewart, K. (2019). Music therapy, neurology, and somatosensory-informed trauma treatment. Music Therapy Today,15(1), 33-44.
- Thaut, M. H., Francisco, G. & V. Hoemberg (2021) Editorial: The Clinical Neuroscience of Music: Evidence Based Approaches and Neurologic Music Therapy. Frontiers in Neuroscience. 15, 740329. doi: 10.3389/fnins.2021.740329
- Thomas, V. (2020) Towards a deeper integration of creative methods in counselling: some thoughts about frameworks for practice, British Journal of Guidance & Counselling, 48(1), 21-29, DOI: 10.1080/03069885.2017.1394443
- Van der Kolk, V. (2016). The body keeps the score: Mind, brain, and body in the transformation of trauma. Blackwell Publications.
