Ο 13χρονος Τζέιμι ψάχνει να βρει την ταυτότητά του. Τι σημαίνει ο όρος «incel»; Τι ρόλο παίζει η εφηβική συναισθηματική αστάθεια στη συμπεριφορά του; Ποια είναι η ψυχολογική εξήγηση του bullying;
Ο Ψυχίατρος Ορέστης Γιωτάκος δίνει τις απαντήσεις.
Το Adolescence είναι μια βρετανική αστυνομική δραματική τηλεοπτική μίνι σειρά του 2025 που δημιουργήθηκε από τους Jack Thorne και Stephen Graham και σκηνοθεσία Philip Barantini. Επικεντρώνεται σε έναν 13χρονο μαθητή που ονομάζεται Jamie Miller, ο οποίος συλλαμβάνεται για τη δολοφονία ενός κοριτσιού στο σχολείο του. Σε μια αγγλική πόλη, η αστυνομία σπάει την πόρτα ενός οικογενειακού σπιτιού και συλλαμβάνει τον Jamie Miller, ένα 13χρονο αγόρι, ως ύποπτο για τον φόνο μιας συμμαθήτριάς της, της Katie Leonard.
Ο Jamie κρατείται σε αστυνομικό τμήμα για ανάκριση και στη συνέχεια προφυλακίζεται σε ασφαλές εκπαιδευτικό κέντρο. Έρευνες στο σχολείο του Jamie, και ανάκριση από ιατροδικαστή ψυχολόγο, αποκαλύπτουν ότι ο Jamie έχει ενοχληθεί βαθιά από τον σχολικό εκφοβισμό μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, με επίκεντρο την υποκουλτούρα incel.
Τι σημαίνει ο όρος incel;
Οι άντρες που έχουν απογοητευτεί από τις γυναίκες και ο μισογυνισμός. Incels (involuntary celibate) είναι τα άτομα που παραμένουν single μολονότι θέλουν να βρουν σύντροφο. Ο όρος προέκυψε από μια διαδικτυακή υποκουλτούρα κυρίως λευκών, ετεροφυλόφιλων ανδρών που ψάχνουν να ζευγαρώσουν, αλλά δεν τα καταφέρνουν.
Συνήθως, οι incels ρίχνουν το φταίξιμο στις γυναίκες. Στη δεκαετία του 2010, η υποκουλτούρα των incels συνδέθηκε με τον μισογυνισμό και κατηγορήθηκε ότι αντικειμενοποιεί τις γυναίκες. Μερικοί από αυτούς έδειχναν μνησικακία, άλλοι αυτολύπηση, άλλοι διεκδικούσαν με έξαλλο τρόπο το δικαίωμά τους στο σεξ ενθαρρύνοντας τη βία εναντίον των γυναικών.
Οι incels αποδίδουν τη σεξουαλική τους αποτυχία σε παράγοντες όπως η ντροπαλότητα, τα διαχωρισμένα ως προς το φύλο περιβάλλοντα εργασίας, η αρνητική εικόνα του σώματος, το μέγεθος του πέους, η εξωτερική εμφάνιση, κλπ. Κάποιοι αυτοπροσδιοριζόμενοι incels περιγράφουν τη σεξουαλική απόρριψη που βιώνουν από τις γυναίκες ως ‘αντίστροφο βιασμό’.
Συνθήκες συναισθηματικού εκβιασμού στο σχολικό περιβάλλον
Η συναισθηματική μείωση ή εκφοβισμός ή αλλιώς σχολικός εκφοβισμός (bullying), λόγω της συχνής εμφάνισής του στο περιβάλλον του σχολείου, έχει γίνει ζήτημα δημόσιου ενδιαφέροντος και σημαντικών ερευνών σε διάφορες χώρες του κόσμου κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Ο όρος bullying αναφέρεται σε περιστατικά κακοποίησης μεταξύ συνομήλικων παιδιών ή εφήβων στο χώρο του σχολείου, της γειτονιάς ή της ευρείας οικογένειας. Η διάκριση ανάμεσα στους όρους βία, επιθετικότητα και σχολικός εκφοβισμός δεν είναι πάντα σαφής.
Η συναισθηματική μείωση ή εκφοβισμός συνδέεται με την πρόθεση, την επανάληψη και την πληθώρα των επιθετικών πράξεων του θύτη, που είναι (κατά κανόνα) ισχυρότερος από το θύμα. Χαρακτηρίζεται από επιθετική ή επίμονα κακοήθη συμπεριφορά, η οποία επαναλαμβάνεται σε μία διαπροσωπική σχέση με ανισορροπία δυνάμεων. Το θύμα τραυματίζεται επαναλαμβανόμενα καθώς εκτίθεται στην εκφοβιστική συμπεριφορά ενός ή περισσοτέρων παιδιών. Εάν ένα άτομο εκφοβίζεται από μία ομάδα άλλων, χρησιμοποιείται συχνά ο όρος «mobbing».
Βασικές μορφές σχολικού εκφοβισμού είναι:
α) o σωματικός: κλωτσιές, μπουνιές, εξευτελισμός, αρπαγή αντικειμένων
β) o λεκτικός: κοροϊδίες, χλευασμοί και καινούργιες μορφές, όπως η αποστολή μηνυμάτων μέσω κινητού τηλεφώνου, τα ηλεκτρονικά μηνύματα με υβριστικό ή/και απειλητικό περιεχόμενο μέσω διαδικτύου (cyberbullying)
γ) ο έμμεσος, δηλαδή διάδοση φημών
δ) ο κοινωνικός αποκλεισμός, δηλαδή συστηματική απομόνωση από την ομάδα των συνομηλίκων.
Οι παραδοσιακοί ρόλοι στην περίπτωση της συναισθηματικής μείωσης ή εκφοβισμού είναι:
ο ρόλος του θύτη, ο ρόλος του θύματος, ο ρόλος του μη εμπλεκόμενου/παρατηρητή και του θύτη-θύματος, ενώ έχουν επισημανθεί και οι ρόλοι του ακόλουθου (follower bully), του ενδυναμωτή (reinforcer) και του υποστηρικτή του θύματος (defender).
O πιο κοινός ρόλος είναι ο ρόλος του θύτη, ο οποίος συνήθως κινεί τα νήματα της επιθετικότητας, αναλαμβάνει ‘ηγετικό’ ρόλο στην κακοποιητική συμπεριφορά και αναγνωρίζεται εύκολα από εκπαιδευτικούς και συνομήλικους. Επιχειρώντας ένα αδρό profiling: O θύτης είναι κυριαρχικός, με μεγάλη φυσική δύναμη και φαινομενικά δεν δείχνει ανασφαλής. Διαθέτει μέτρια ή χαμηλή δημοτικότητα, παρουσιάζει σκληρότητα και έλλειψη συμπόνιας για τα θύματα. Είναι πιθανόν να εμπλέκεται –από νωρίς– και σε άλλου τύπου αντικοινωνικές δραστηριότητες και τον χαρακτηρίζει η ανυπακοή σε κανόνες.
Θύμα, είναι το παιδί που συστηματικά και επαναλαμβανόμενα παρενοχλείται ή κακοποιείται από το θύτη. Συνήθως, έχει μικρότερη φυσική ρώμη από τους συνομηλίκους του, κλαίει εύκολα, η σχολική του επίδοση μπορεί να είναι χαμηλή ή υψηλή και έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο όρος ‘θύμα’ δεν είναι ο κατάλληλος, καθώς υποδηλώνει τον αδύναμο αποδέκτη της επιθετικότητας (με την έννοια της παθητικοποίησης) και προτείνουν στη θέση του τον όρο «στόχος επιθετικότητας», εφόσον φαίνεται να υπάρχουν τα παθητικά και τα προκλητικά θύματα.
Ο πιο κοινός τύπος είναι τα παθητικά θύματα, με νευρωτικά στοιχεία, σιωπηλά και περισσότερο υπάκουα από άλλα παιδιά, συνήθως χωρίς ισχυρές φιλίες στην ομάδα της τάξης τους. Τα προκλητικά θύματα προκαλούν τον ανταγωνισμό των θυτών και μερικές φορές όλης της τάξης, παρουσιάζοντας ένα συνδυασμό επιθετικών και αγχωδών συμπεριφορών. Κάποιες φορές συνεργάζονται με τους θύτες με στόχο την άνοδο του κοινωνικού τους επιπέδου. Καταλήγουν συχνά να γίνονται οι ‘αποδιοπομπαίοι τράγοι’ της ομάδας.
Υπάρχουν, επίσης, παιδιά χωρίς τις δεξιότητες ή τη γνώση να σταματήσουν το σχολικό εκφοβισμό και πιθανόν να αισθάνονται ένοχα για αυτό. Συνεπώς και αυτά τραυματίζονται, καθώς θυματοποιούνται σε δεύτερη φάση, στη διαδικασία του εκφοβισμού. Ατομικοί παράγοντες κινδύνου (για να ενδυθεί κάποιος το ρόλο του θύματος), είναι το οικογενειακό υπόβαθρο· μία υπερπροστατευτική οικογένεια ή μία οικογένεια με δεσμούς εξάρτησης (μέσα στην οποία, οι δεξιότητες διεκδίκησης και ανεξαρτησίας δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν).
Επίσης, παράγοντες κινδύνου αποτελούν η απουσία πολλών φίλων, η ύπαρξη μιας αναπηρίας ή μαθησιακών δυσκολιών, η διαφορετική καταγωγή, το χρώμα ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Συνέπειες της θυματοποίησης από σχολικό εκφοβισμό είναι -συχνά- η εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων (πόνοι στο στομάχι και/ή κεφαλαλγίες), κακή ποιότητα ύπνου ή τυπικές διαταραχές ύπνου, νυχτερινή ενούρηση (ως έκφραση παλινδρόμησης του θύματος).
Άλλες συνέπειες είναι η αίσθηση μοναξιάς, οι απουσίες από το σχολείο, η χαμηλή σχολική επίδοση, η έκπτωση δεξιοτήτων, η αλλαγή σχολείου, τα προβλήματα στην ποιότητα ζωής, η αυτοκτονία.
Η εφηβική συναισθηματική αστάθεια – Νευροβιολογικές ερμηνείες
Η ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι μία υπέροχη δυναμική διαδικασία που εξελίσσεται σε πολλαπλά στάδια, καθορίζεται γενετικά, καθοδηγείται από επιγενετικούς παράγοντες (δυνατότητα μεταβίβασης ορισμένων επίκτητων χαρακτηριστικών) και επηρεάζεται από περιβαλλοντικές επιδράσεις.
Πρώτα ωριμάζουν οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι κυρίως απαραίτητες για τη διατήρηση της ζωής, όπως το στέλεχος για την αναπνοή και άλλες βιορυθμιστικές λειτουργίες. Τα υπόλοιπα συστήματα ωριμάζουν με την πάροδο του χρόνου.
Το Μεταιχμιακό Σύστημα, όπου σε μεγάλο βαθμό πιστεύεται ότι αφορά το συναίσθημα και τη ρύθμισή του, ωριμάζει μέχρι τα τρία, μαζί με άλλες φλοιικές περιοχές που αφορούν ανώτερη νόηση, αλλά οι προμετωπιαίες φλοιικές περιοχές ωριμάζουν γύρω στα 7-10, οπότε και παρατηρούμε ότι το παιδί αναπτύσσει και εδραιώνει σταδιακά δυνατότητες επίλυσης προβλημάτων και ανώτερων γνωσιακών και επιτελικών ικανοτήτων όπως και αφηρημένης σκέψης. Αυτές οι περιοχές συνεχίζουν να αναπτύσσονται και στην εφηβεία, κατά την οποία κάποιες συνάψεις επιλεκτικά εξαλείφονται μέσα από μια διαδικασία που ονομάζεται κλάδεμα.
Με τη διαδικασία αυτή επέρχεται η ολοκλήρωση των νευρωνικών συνδέσεων, καθώς εξαλείφονται οι δενδρίτες που πλεονάζουν και ενισχύονται οι σημαντικότερες συνάψεις. Παράλληλα, οι συγκεντρώσεις της ντοπαμίνης στον προμετωπιαίο φλοιό εμφανίζουν έντονη αύξηση κατά την πρώιμη εφηβεία και εν συνεχεία μειώνονται, ενώ συμβαίνουν και πολλές άλλες σημαντικές μεταβολές ωρίμανσης.
Ορισμένοι παράγοντες που συμβάλλουν στη γενικότερα μειωμένη ικανότητα των εφήβων να λαμβάνουν πάντα σωστές αποφάσεις είναι η προκατάληψη, η έμφυτη περιέργεια και ο πτωχός έλεγχος της παρόρμησης. Αυτά συνθέτουν μια κατάσταση συναισθηματικής αστάθειας, που φαίνεται να αποτελεί το ‘κλειδί’ για να εξηγηθούν οι συμπεριφορές υψηλού κινδύνου των εφήβων.
Γνωρίζουμε από παλιά ότι η περιοχή του εγκεφάλου που ενεργοποιείται άμεσα όταν βιώνουμε ένα συναίσθημα είναι η αμυγδαλή, μία περίπλοκη, μικρή, νευρική δομή που βρίσκεται στον διάμεσο κροταφικό λοβό, ο οποίος είναι επίσης σημαντικός για το συναισθηματικό περιεχόμενο. Η αμυγδαλή είναι ουσιαστική για την αποκωδικοποίηση των συγκινήσεων και κατά την εφηβεία έχει αναπτυχθεί πλέον πλήρως. Αντίθετα, το σύστημα κριτικής λογικής σκέψης, ο προμετωπιαίος φλοιός, ωριμάζει αργά έως την πρώτη ενήλικο ζωή.
Στον εγκέφαλο του εφήβου υπάρχει, λοιπόν, έλλειψη ισορροπίας μεταξύ του («λογικού») προμετωπιαίου φλοιού, που ακόμη αναπτύσσεται, και του («παρορμητικού») συστήματος της αμυγδαλής. Έτσι, θα λέγαμε ότι υπερτερεί και πρωταγωνιστεί το συναίσθημα και η συγκίνηση εις βάρος της κριτικής σκέψης και των λογικών αποφάσεων, παρά το ότι οι έφηβοι μπορεί να είναι γνώστες του ενδεχόμενου κινδύνου.
Αυτός ο συνεχώς μεταβαλλόμενος εφηβικός εγκέφαλος φαίνεται να είναι περισσότερο ευάλωτος στο περιβαλλοντικό στρες και οι δυναμικές νευροβιολογικές αλλαγές του φαίνεται να σχετίζονται με τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου στους εφήβους, όπως παρορμητική συμπεριφορά, φυγές, βιαιοπραγία, μη ασφαλή οδήγηση, απόπειρες αυτοκτονίας και επιβλαβή χρήση ψυχοδραστικών ουσιών.
Αντί επιλόγου
Προστατευτικοί παράγοντες αποτελούν η φροντίδα και η υποστήριξη των παιδιών, η επικοινωνία, η σύνδεση με την οικογένεια, οι προσδοκίες, η συναισθηματική υγεία, η ευκαιρία για συμμετοχή, η σχολική επιτυχία, η σύνδεση με το σχολείο, η σύνδεση με έναν ενήλικα στην κοινότητα.
Ταυτόχρονα, τονίζεται η σημασία διαμόρφωσης πολιτικών στο σχολείο, ώστε να μην υπάρξει διπλή θυματοποίηση για το θύμα (θυματοποίηση τόσο από τους εκφοβιστές, όσο και από το σύστημα). Τέτοιες πολιτικές είναι οι σαφείς κανόνες, το έτοιμο σχέδιο για ώρα ανάγκης, το κουτί αναφοράς περιστατικών (reporting box), η ομάδα πρόληψης σχολικού εκφοβισμού (αποτελούμενη από μέλη της σχολικής κοινότητας), η υποστήριξη εκπαιδευτικού και διοικητικού προσωπικού με την ανάλογη ευαισθητοποίηση, η εποπτεία των χώρων και το θετικό σχολικό κλίμα.
Στη διαμόρφωση του αρμονικού κλίματος συμβάλλει επίσης το ξεκαθάρισμα των μύθων που επικρατούν για το φαινόμενο στο σχολείο όπως «αυτό δεν συμβαίνει εδώ», «τα αγόρια είναι αγόρια», «να λύσουν τις διαφορές τους μόνοι τους», κλπ.
Βιβλιογραφία
- Γιωτάκος Ο, Τσιλιάκου Μ, Τσουβέλας Γ, Τσίτσικα Α. «Νέες μορφες κακοποίησης Παιδιού κ Εφήβου, Ιατρικές Εκδόσεις ΒΗΤΑ, 2014.
- Τσίτσικα Α, Γιωτάκος Ο, Και ξαφνικά όλα αλλάζουν: Η συναρπαστική περίοδος της εφηβείας. Εκδόσεις Πεδίο, 2016.
- Γιωτάκος Ο. Ο Συναισθηματικός Εγκέφαλος, Εκδόσεις Παρισιάνου, 2019
- Γιωτάκος Ο. Ψυχιατρική για τον Γενικό Οικογενειακό Ιατρό και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Ιατρικές Εκδόσεις Βασιλειάδη, 2020
- Giotakos O. Emotional Τrauma in Εmotional Βrain, (e-Book), iWrite Publications, 2020.
- Γιωτάκος Ο. Σεξουαλική Βία, Ιατρικές Εκδόσεις ΒΗΤΑ, 2021
- https://www.athensvoice.gr/epikairotita/diethni/872636/ti-einai-oi-incels/
