Η λογική κοινωνία: Ο μεγάλος υπαρξιακός φιλόσοφος και ψυχολόγος Έριχ Φρομ γράφει για το πώς να σωθούμε από τον εαυτό μας.
Κάθε πρόοδος της νοητικής ικανότητας πέρα από το συνηθισμένο μέτρο, γράφει ο Schopenhauer σχετικά με την εξέταση της σχέσης ανάμεσα στη μεγαλοφυία και την παραφροσύνη, «προδιαθέτει την τρέλα». Αλλά θα μπορούσε αυτό που είναι αλήθεια για τον άνθρωπο να είναι αλήθεια και για την κοινωνία; Θα μπορούσε η αποκαλούμενη πρόοδος να βελτιώνει τη συλλογική μας περηφάνια και όσο πιο πιο διανοητικά εξελίσσεται ένας ανθρώπινος πολιτισμός, τόσο περισσότερο να κινδυνεύει από την τρέλα; Και αν ναι, ποιο είναι το σωστό διορθωτικό μέτρο για την αποκατάσταση της συλλογικής λογικής μας;
Αυτό διερευνά ο μεγάλος Γερμανός ανθρωπιστικός φιλόσοφος και ψυχολόγος Έριχ Φρομ στην διατριβή του το 1956: «The Sane Society».
Όλη η ζωή του ανθρώπου δεν είναι παρά η διαδικασία της γέννησης του εαυτού του. Πράγματι, θα πρέπει να είμαστε πλήρως γεννημένοι, όταν πεθάνουμε.
Δεκαπέντε χρόνια μετά τo ερώτημά του για το λόγο για τον οποίο αυξάνονται τα απολυταρχικά καθεστώτα στο βιβλίο του “Escape from Freedom”, ο Έριχ Φρομ εξετάζει τις υποσχέσεις και τις αδυναμίες της σύγχρονης δημοκρατίας εστιάζοντας στην κεντρική παγίδα της αλλοτρίωσης και στα μέσα για την αξιοποίηση των πλήρων δυνατοτήτων της, την ιδέα ότι η πρόοδος μπορεί να επιτευχθεί όταν γίνονται αλλαγές ταυτόχρονα στο οικονομικό, κοινωνικοπολιτικό και πολιτιστικό σύστημα. Ότι κάθε πρόοδος που περιορίζεται σε ένα σύστημα είναι καταστροφική για την πρόοδο σε όλα τα συστήματα.
Ο Έριχ Φρομ δύο δεκαετίες πριν από την επιχειρηματολογία του για την απελευθέρωσή μας από τις αλυσίδες του πολιτισμού μας, ζυγίζει την εγκυρότητα της βασικής μας παραδοχής για τη συλλογική μας κατάσταση:
Τίποτα δεν είναι πιο συνηθισμένο από την ιδέα ότι εμείς, οι άνθρωποι που ζούμε στον δυτικό κόσμο του 20ου αιώνα, είμαστε εξαιρετικά λογικοί. Ακόμα και το γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός ατόμων ανάμεσά μας πάσχουν από περισσότερο ή λιγότερο σοβαρές μορφές ψυχικής ασθένειας, δεν δημιουργεί καμία αμφιβολία όσον αφορά στο γενικό πρότυπο της ψυχικής μας υγείας. Είμαστε βέβαιοι ότι με την εισαγωγή καλύτερων μεθόδων ψυχικής υγείας θα βελτιώσουμε ακόμα περισσότερο την κατάσταση της ψυχικής μας υγείας και, όσον αφορά τις ατομικές πνευματικές διαταραχές, τις εξετάζουμε ως αυστηρά ατομικά περιστατικά, ίσως με κάποια έκπληξη που τόσα πολλά τέτοια περιστατικά εμφανίζονται σε μια κουλτούρα η οποία υποτίθεται ότι είναι τόσο λογική.
Μπορούμε να είμαστε τόσο σίγουροι ότι δεν εξαπατούμε τους εαυτούς μας; Πολλοί τρόφιμοι ενός ασύλου είναι πεπεισμένοι ότι όλοι οι άλλοι είναι τρελοί, εκτός από εκείνους.
Ο Φρομ τονίζει ότι παρά το γεγονός ότι ο νεωτερισμός έχει αυξήσει τον υλικό πλούτο και την άνεση του ανθρώπινου γένους, έχει επίσης επιφέρει σημαντικούς πολέμους που σκότωσαν εκατομμύρια, κατά τους οποίους κάθε συμμετέχων πίστευε ακράδαντα ότι αγωνίζεται για την αυτοάμυνα του, για την τιμή του ή ότι υποστηριζόταν από τον Θεό. Σήμερα υπό ένα ανατριχιαστικό αίσθημα συνάφειας, μετά από περισσότερο από μισό αιώνα υποτιθέμενης προόδου, που μας έχει πνίξει από εμπορικά μέσα μαζικής ενημέρωσης και μας άφησε να παρακολουθούμε ανήμποροι τους στρατιωτικούς προϋπολογισμούς να αυξάνονται σε βάρος της χρηματοδότησης για τις Τέχνες και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, ο Φρομ γράφει:
Ο αλφαβητισμός μας ξεπερνά το 90% του πληθυσμού. Έχουμε ραδιόφωνο, τηλεόραση, ταινίες, μια εφημερίδα καθημερινά για όλους. Αλλά αντί να μας παρέχουν με ό,τι καλύτερο από το παρελθόν και το παρόν όσον αφορά στη λογοτεχνία και τη μουσική, αυτά τα μέσα επικοινωνίας, συμπληρωμένα με τη διαφήμιση, γεμίζουν τα μυαλά των ανθρώπων με τα φθηνότερα σκουπίδια, χωρίς καμία πραγματικότητα, με σαδιστικές φαντασιώσεις που ένα μορφωμένο άτομο, έστω και λίγο, θα ένιωθε ντροπή να διασκεδάσει ακόμη και περιστασιακά. Αλλά ενώ το μυαλό όλων, μικρών και μεγάλων, αν και είναι δηλητηριασμένο, ζούμε με την ελπίδα να δούμε ότι δεν προβάλλεται καμία «ανηθικότητα» στην οθόνη. Οποιαδήποτε υπόδειξη ότι η κυβέρνηση πρέπει να χρηματοδοτήσει την παραγωγή ταινιών και ραδιοφωνικών προγραμμάτων που θα διαφωτίζουν και θα βελτιώνουν το μυαλό του λαού μας θα αντιμετωπιζόταν με αγανάκτηση και επίκριση στο όνομα της ελευθερίας και του ιδεαλισμού.
Λιγότερο από μια δεκαετία αφότου ο γερμανός φιλόσοφος Josef Pieper υποστήριξε το γιατί ο ελεύθερος χρόνος είναι η βάση του πολιτισμού, ο Φρομ προσθέτει:
Μειώσαμε το μέσο όρο εργασίας στο μισό περίπου από ό,τι πριν από εκατό χρόνια. Σήμερα διαθέτουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο από όσο τόλμησαν ποτέ να ονειρευτούν οι πρόγονοί μας. Αλλά τι έχει συμβεί; Δεν γνωρίζουμε πώς να χρησιμοποιήσουμε τον πρόσφατα αποκτηθέντα ελεύθερο χρόνο. Προσπαθούμε να σκοτώσουμε το χρόνο που έχουμε κερδίσει και είμαστε ευτυχείς όταν τελειώνει μια άλλη μέρα... Η κοινωνία στο σύνολό της μπορεί να παρουσιάζει μία έλλειψη λογικής.
Ο Φρομ σημειώνει ότι μπορούμε να μιλάμε μόνο για μια «λογική» κοινωνία αν αναγνωρίσουμε ότι μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι λογική, το οποίο με τη σειρά του απαιτεί μια απόκλιση από τις προηγούμενες θεωρίες του κοινωνιολογικού σχετικισμού που δηλώνει ότι κάθε κοινωνία είναι φυσιολογική στο βαθμό που λειτουργεί και αυτή η παθολογία μπορεί να οριστεί μόνο από την άποψη της έλλειψης προσαρμογής του ατόμου στους τρόπους ζωής στην κοινωνία του. Αντίθετα, ο Φρομ προτείνει ένα πρότυπο κανονιστικού ανθρωπισμού: μια λυτρωτική αντίληψη που ανακουφίζει ένα μέρος της αυτοενοχής μας όταν νιώθουμε ότι τρελαινόμαστε, αναγνωρίζοντας ότι η ίδια η κοινωνία, όταν ταλαιπωρείται από ορισμένες παθολογίες, μπορεί να τρελαίνει τον άνθρωπο.
Ο Φρομ υποστηρίζει ότι μια βασική πηγή αυτής της έντασης ανάμεσα στη λογική και την παραφροσύνη, είναι η εσφαλμένη αντίληψη μας για την «ανθρώπινη φύση» ως κάτι μοναδικό και στατικό, όταν στην πραγματικότητα η φύση της ανθρώπινης εμπειρίας ποικίλει και είναι δυναμική. Μία θέση που ο ψυχολόγος του Χάρβαρντ Ντάνιελ Γκίλμπερτ θα επαναλάμβανε μισό αιώνα αργότερα στον διάσημο αφορισμό του ότι τα ανθρώπινα όντα είναι έργα που βρίσκονται σε εξέλιξη και πιστεύουν λανθασμένα ότι είναι ολοκληρωμένα, ο Φρομ γράφει:
Ακριβώς όπως ο άνθρωπος μεταμορφώνει τον κόσμο γύρω του, έτσι μεταμορφώνεται και ο ίδιος στη διαδικασία της ιστορίας. Είναι ο ίδιος δική του δημιουργία, όπως και πάντοτε. Αλλά ακριβώς όπως μπορεί μόνο αυτός να μεταμορφώσει και να τροποποιήσει τα φυσικά υλικά γύρω του σύμφωνα με τη φύση τους, έτσι μπορεί μόνο να μεταμορφώσει και να τροποποιήσει τον εαυτό του σύμφωνα με τη φύση του. Αυτό που κάνει ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ιστορίας είναι να αναπτύξει αυτή τη δυνατότητα και να τη μεταμορφώσει σύμφωνα με τις δικές του δυνατότητες. Η θέση που αναφέρεται εδώ δεν είναι ούτε «βιολογική» ούτε «κοινωνιολογική», αν αυτό θα σήμαινε τον διαχωρισμό των δύο αυτών πτυχών μεταξύ τους. Είναι μάλλον μια υπέρβαση αυτής της διχοτόμησης από την υπόθεση ότι τα βασικά πάθη και τα κίνητρα στον άνθρωπο απορρέουν από τη συνολική ύπαρξη του ανθρώπου, ότι είναι σαφή και εξακριβωμένα και μερικά από αυτά οδηγούν στην υγεία και την ευτυχία, ενώ άλλα στην ασθένεια και τη δυστυχία. Καμία κοινωνική τάξη, δεν δημιουργεί αυτές τις θεμελιώδεις προσπάθειες, αλλά καθορίζει ποιο από τον περιορισμένο αριθμό πιθανών παθών πρόκειται να εκδηλωθεί ή να επικρατήσει. Ο άνθρωπος όπως εμφανίζεται σε μια δεδομένη κουλτούρα είναι πάντα μια εκδήλωση της ανθρώπινης φύσης, μια εκδήλωση, όμως, η οποία στο συγκεκριμένο της αποτέλεσμα καθορίζεται από τις κοινωνικές ρυθμίσεις υπό τις οποίες ζει. Ακριβώς όπως το βρέφος γεννιέται με όλες τις ανθρώπινες δυνατότητες που πρόκειται να αναπτυχθούν υπό ευνοϊκές κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες, έτσι και η ανθρώπινη φυλή, στην πορεία της ιστορίας, εξελίσσεται σε αυτό που είναι δυνητικά.
Το πιο ολέθριο αποτέλεσμα οποιασδήποτε δεδομένης κοινωνικής τάξης, δηλώνει ο Φρομ, είναι ότι αναθρέφει μια κουλτούρα της αλήθειας με συναίνεση και όχι μία αλήθεια με αποδεικτικά στοιχεία, μια αλήθεια σχετική με τη συλλογική γνώμη και όχι την απόλυτη αλήθεια, το είδος του σχετικισμού που ο Karl Popper επισήμανε αξιοσημείωτα ότι είναι μία προδοσία της λογικής και της ανθρωπότητας. Στις ημέρες μας, σε ένα άλλο κομμάτι εκπληκτικής συνάφειας, καθώς βλέπουμε παγκόσμιες ομάδες να συλλέγουν καταστροφικές ιδέες για το καθεστώς της αλήθειας και επομένως της εξουσίας, ο Φρομ παρατηρεί κάτι τόσο αληθινό για τις θρησκευτικές αυταπάτες όσο και για τις καταστρεπτικές πολιτικές ιδεολογίες:
Αυτό που είναι τόσο παραπλανητικό για την κατάσταση του νου των μελών μιας κοινωνίας, είναι η 'συναινετική επικύρωση' των ιδεών τους. Θεωρείται αφελώς ότι το γεγονός ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων μοιράζεται ορισμένες ιδέες ή συναισθήματα αποδεικνύει την εγκυρότητα αυτών των ιδεών και συναισθημάτων. Δεν υπάρχει τίποτα πιο λανθασμένο από αυτό. Η συναινετική επικύρωση καθ’ αυτή δεν έχει καμιά σχέση με τη λογική ή την ψυχική υγεία... Το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι μοιράζονται τις ίδιες αμαρτίες δεν κάνει αυτές τις αμαρτίες αρετές, το γεγονός ότι μοιράζονται τόσα λάθη δεν κάνει τα λάθη να είναι αλήθειες και το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι μοιράζονται τις ίδιες μορφές ψυχικής παθολογίας, δεν κάνει τους ανθρώπους αυτούς λογικούς.
Περισσότερο από έναν αιώνα αφ' ότου ο Kierkegaard συλλογίστηκε την ιδέα του ατόμου έναντι της κοινωνίας, γιατί συμμορφωνόμαστε και τη δύναμη της μειονότητας, ο Φρομ γράφει:
Για μια μειοψηφία, το πρότυπο που παρέχεται από τον πολιτισμό δεν λειτουργεί... Υπάρχουν επίσης εκείνοι των οποίων η δομή του χαρακτήρα και, κατά συνέπεια, οι συγκρούσεις τους, διαφέρουν από εκείνες της πλειοψηφίας, έτσι ώστε τα διορθωτικά μέτρα που είναι αποτελεσματικά για τους περισσότερους συνανθρώπους τους, να μην είναι βοηθητικά για εκείνους. Μεταξύ αυτής της ομάδας ανακαλύπτουμε μερικές φορές ανθρώπους μεγαλύτερης ακεραιότητας και ευαισθησίας από την πλειοψηφία, οι οποίοι για τον ίδιο λόγο δεν είναι ικανοί να δεχτούν το πολιτιστικό ηρεμιστικό, ενώ παράλληλα δεν είναι αρκετά δυνατοί και υγιείς για να ζουν ολοκληρωμένα «ενάντια στο ρεύμα».
Αναλογίζεται τι σημαίνει να είναι μια κοινωνία πραγματικά λογική:
Μια λογική κοινωνία είναι εκείνη που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του ανθρώπου, όχι απαραίτητα σε αυτό που αισθάνεται ότι είναι οι ανάγκες του, διότι ακόμη και οι πιο παθολογικές επιδιώξεις του μπορούν να γίνουν αισθητές υποκειμενικά ως αυτές που το άτομο θέλει περισσότερο, αλλά σε ό,τι αφορά στις αντικειμενικές ανάγκες του, αυτές μπορούν να εξακριβωθούν με τη μελέτη της ανθρώπινης φύσης. Πρώτο μας καθήκον λοιπόν, είναι να διαπιστώσουμε ποια είναι η φύση του ανθρώπου και ποιες είναι οι ανάγκες που απορρέουν από αυτή τη φύση.
Δέκα χρόνια αργότερα αφ' ότου ο Abraham Maslow τοποθέτησε την αυτοπραγμάτωση στην κορυφή της θεμελιώδης ιεραρχίας των αναγκών του ανθρώπου, ο Φρομ παρουσιάζει την απόλυτη ανάγκη μας ως ανάλογη με την ανάπτυξη των παιδιών:
Η σωματική γέννηση, αν σκεφτούμε την ανθρώπινη, δεν είναι καθόλου καθοριστική και μοναδική πράξη όπως φαίνεται να είναι... Από πολλές απόψεις το βρέφος μετά τη γέννηση δεν διαφέρει από το βρέφος πριν από τη γέννηση. Δεν μπορεί να αντιληφθεί τα εξωτερικά ερεθίσματα, δεν μπορεί να ταΐσει τον εαυτό του. Εξαρτάται πλήρως από τη μητέρα και θα χαθεί χωρίς τη βοήθειά της. Στην πραγματικότητα, συνεχίζεται η διαδικασία της γέννησης. Το παιδί αρχίζει να αναγνωρίζει τα εξωτερικά αντικείμενα, να αντιδρά ενεργά, να κατανοεί τα πράγματα και να συντονίζει τις κινήσεις του, να περπατάει. Αλλά η γέννηση συνεχίζεται. Το παιδί μαθαίνει να μιλά, μαθαίνει να γνωρίζει τη χρήση και τη λειτουργία των πραγμάτων, μαθαίνει να συνδέεται με άλλους, να αποφεύγει την τιμωρία και να κερδίζει επαίνους και αγάπη. Σιγά-σιγά, ο αναπτυσσόμενος άνθρωπος μαθαίνει να αγαπάει, να αναπτύσσει λογική, να βλέπει τον κόσμο αντικειμενικά. Αρχίζει να αναπτύσσει τις δυνάμεις του. Να αποκτά μια αίσθηση ταυτότητας, να ξεπερνά την αποπλάνηση των αισθήσεών του για χάρη μιας ολοκληρωμένης ζωής. Η γέννηση τότε, με τη συμβατική έννοια της λέξης, είναι μόνο η αρχή της γέννησης με την ευρύτερη έννοια. Ολόκληρη η ζωή του ατόμου δεν είναι παρά η διαδικασία της γέννησης του εαυτού του. Πράγματι, θα πρέπει να είμαστε πλήρως γεννημένοι όταν πεθάνουμε, αν και είναι η τραγική τύχη των περισσότερων ατόμων να πεθάνουν πριν γεννηθούν.
Μια λογική κοινωνία, λέει ο Φρομ είναι αυτή που βοηθάει το άτομο να γεννά συνεχώς τον εαυτό του, ενώ μια κοινωνία που δεν είναι υγιής, παρεμποδίζει τη συνεχιζόμενη αναγέννηση και οδηγεί το άτομο σε μια κατάσταση αλλοτρίωσης. Περιγράφει τις συνέπειες:
Τα ψυχολογικά αποτελέσματα της απομόνωσης είναι ότι ο άνθρωπος υποχωρεί σε έναν δεκτικό εαυτό, εμπορικά προσανατολισμένο και παύει να είναι παραγωγικός. Χάνει την αίσθηση του εαυτού του, εξαρτάται από την έγκριση των άλλων, επομένως τείνει να συμμορφώνεται και να αισθάνεται ανασφαλής. Είναι δυσαρεστημένος, βαριέται και αγωνιά και ξοδεύει το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας του στην προσπάθεια να αντισταθμίσει ή απλά να καλύψει αυτό το άγχος. Η νοημοσύνη του είναι εξαιρετική, η λογική του εκφυλίζεται και, λόγω των τεχνικών του δυνάμεων, θέτει σε σοβαρό κίνδυνο την ύπαρξη του πολιτισμού και ακόμη και της ανθρώπινης φυλής.
Η λογική εκφυλίζεται καθώς αυξάνεται η νοημοσύνη του, δημιουργώντας έτσι την επικίνδυνη κατάσταση του εξοπλισμού του ανθρώπου με τη μεγαλύτερη υλική δύναμη χωρίς τη σοφία να τη χρησιμοποιήσει. Αυτή η αποξένωση και ο αυτοματισμός οδηγούν σε μια συνεχώς αυξανόμενη παραφροσύνη. Η ζωή δεν έχει κανένα νόημα, δεν υπάρχει χαρά, καμία πίστη, καμία πραγματικότητα.
Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, ο Φρομ παρατηρεί ότι διάφοροι στοχαστές προσπάθησαν να εντοπίσουν τη ρίζα της απομόνωσης και να προτείνουν εναλλακτικές λύσεις: ενώ οι μαρξιστές επεσήμαναν οικονομικούς παράγοντες, οι στοχαστές όπως ο Τολστόι επεσήμαναν την πνευματική και ηθική εξασθένιση της ανθρωπότητας. Ο ίδιος επισημαίνει τον «ρομποτισμό» - την ανόητη αυτοματοποίηση της ζωής μας - ως το θεμέλιο της σύγχρονης απομόνωσης και προτείνει αυτό που ονομάζει «ανθρωπιστικό δημοκρατικό σοσιαλισμό» ως αντίδοτο. Γράφει:
Ο κίνδυνος του παρελθόντος ήταν ότι οι άνθρωποι γίνονταν σκλάβοι. Ο κίνδυνος του μέλλοντος είναι ότι οι άνθρωποι μπορεί να γίνουν ρομπότ.
Σημειώνοντας ότι οι σοβαρότεροι κίνδυνοι της εποχής του - οι οποίοι είναι εξίσου οι κίνδυνοι της εποχής μας - είναι ο πόλεμος και ο ρομποτισμός, ο Φρομ προσφέρει την καλύτερη συνταγή του για μια λογική κοινωνία:
Η εναλλακτική λύση είναι να βγούμε από την πορεία στην οποία κινούμαστε και να κάνουμε το επόμενο βήμα προς τη γέννηση και την αυτοπραγμάτωση της ανθρωπότητας. Η πρώτη προϋπόθεση είναι η εξάλειψη της πολεμικής απειλής που κρέμεται από όλους μας τώρα και παραλύει την πίστη και την πρωτοβουλία. Πρέπει να αναλάβουμε την ευθύνη για τη ζωή όλων των ανθρώπων και να αναπτύξουμε σε διεθνή κλίμακα αυτό που όλες οι μεγάλες χώρες έχουν αναπτύξει εσωτερικά, μια σχετική κατανομή του πλούτου και μια νέα και πιο δίκαιη κατανομή των οικονομικών πόρων. Αυτό πρέπει τελικά να οδηγήσει σε μορφές διεθνούς οικονομικής συνεργασίας και σχεδιασμού, σε μορφές παγκόσμιας διακυβέρνησης και σε πλήρη αφοπλισμό. Πρέπει να διατηρήσουμε τη βιομηχανική μέθοδο. Πρέπει όμως να αποκεντροποιήσουμε την εργασία και την κατάσταση, ώστε να της προσφέρουμε ανθρώπινες διαστάσεις και να επιτρέψουμε τη συγκέντρωση μόνο σε ένα βέλτιστο σημείο που είναι απαραίτητο λόγω των απαιτήσεων της βιομηχανίας. Στον οικονομικό τομέα χρειαζόμαστε συνδιαχείριση όλων όσοι εργάζονται σε μια επιχείρηση, για να επιτρέψουμε την ενεργή και υπεύθυνη συμμετοχή τους. Οι νέες μορφές αυτής της συμμετοχής μπορούν να επινοηθούν. Στην πολιτική σφαίρα, να επιστρέψουμε στις αστικές συναντήσεις, δημιουργώντας χιλιάδες μικρές διαπροσωπικές ομάδες, οι οποίες θα διαθέτουν άμεση πληροφόρηση, θα συζητούν και οι αποφάσεις των οποίων θα ενσωματώνονται σε μία «μικρή βουλή». Μια πολιτιστική αναγέννηση πρέπει να συνδυάζει την εργασιακή εκπαίδευση για τους νέους, την εκπαίδευση ενηλίκων και ένα νέο σύστημα δημοφιλούς τέχνης και κοσμικού τελετουργικού...
Αναγράφοντας αυτό που ονομάζει σαν «ανθρωπιστική κομμουνισμοκρατία» ως τη μόνη μας ελπίδα για την προστασία του εαυτού μας από την αποξένωση του ρομποτισμού, ο Φρομ γράφει:
Ο άνθρωπος μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του από τις συνέπειες της δικής του τρέλας μόνο με τη δημιουργία μιας λογικής κοινωνίας που συμμορφώνεται με τις ανάγκες του ανθρώπου, τις ανάγκες που έχουν τις ρίζες τους στις ίδιες τις συνθήκες της ύπαρξής του. Μια κοινωνία στην οποία ο άνθρωπος συνδέεται με τον άνθρωπο με αγάπη, ριζώνει με δεσμούς αδελφοσύνης και αλληλεγγύης, παρά με δεσμούς αίματος και εδάφους. Μια κοινωνία που του δίνει τη δυνατότητα να ξεπεράσει τη φύση με τη δημιουργία και όχι με την καταστροφή, όπου όλοι κερδίζουν την αίσθηση της προσωπικής ταυτότητας, βιώνοντας τον εαυτό τους ως υποκείμενο των δυνάμεών τους και όχι βάσει συμμόρφωσης, όπου υπάρχει σύστημα προσανατολισμού και αφοσίωσης χωρίς ο άνθρωπος να χρειάζεται να στρεβλώνει την πραγματικότητα και να λατρεύει είδωλα.
Ο άνθρωπος σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπος με την πιο θεμελιώδη επιλογή. Όχι μεταξύ του καπιταλισμού ή του κομμουνισμού, αλλά μεταξύ του ρομποτισμού (της καπιταλιστικής και της κομμουνιστικής ποικιλίας) ή του ανθρωπιστικού κοινοτικού σοσιαλισμού. Τα περισσότερα γεγονότα φαίνεται να δείχνουν ότι επιλέγει τον ρομποτισμό και αυτό μακροπρόθεσμα σημαίνει παραφροσύνη και καταστροφή. Αλλά όλα αυτά τα γεγονότα δεν είναι αρκετά δυνατά για να καταστρέψουν την πίστη στη λογική του ανθρώπου, την καλή θέληση και την ψυχική υγεία. Όσο μπορούμε να σκεφτόμαστε άλλες εναλλακτικές λύσεις, δεν είμαστε χαμένοι. Όσο μπορούμε να διαβουλεύουμε μαζί και να σχεδιάσουμε μαζί, μπορούμε να ελπίζουμε. Αλλά, πράγματι, οι σκιές επιμηκύνονται. Οι φωνές της παραφροσύνης γίνονται όλο και πιο δυνατές. Είμαστε πολύ κοντά στην επίτευξη μιας κατάστασης ανθρωπιάς που να ανταποκρίνεται στο όραμα των μεγάλων δασκάλων μας. Όμως βρισκόμαστε υπό τον κίνδυνο της καταστροφής ολόκληρου του πολιτισμού ή της ρομποτοποίησης. Σε μία μικρή φυλή ειπώθηκε πριν από χιλιάδες χρόνια: Έθεσα μπροστά σας τη ζωή και το θάνατο, την ευλογία και την κατάρα και επιλέξατε τη ζωή. Αυτή είναι και η δική μας επιλογή.
Πηγή: brainpickings.com
