Ο άνθρωπος δεν είναι στατικό ον· αντίθετα, βρίσκεται διαρκώς σε μια δυναμική διαδικασία εξέλιξης και δημιουργίας, επιδιώκοντας την αυτογνωσία και την αυθεντική ύπαρξη.
Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία βασίζεται στις αρχές της υπαρξιακής φιλοσοφίας, η οποία διαμορφώθηκε κυρίως στην Ευρώπη, λίγο μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Η τερατώδης έκταση του ναζιστικού κινήματος, το μίσος, οι εκατομμύρια νεκροί, τα βιωματικά τραύματα και οι συνέπειες του πολέμου ενέπνευσαν καλλιτέχνες, συγγραφείς και διανοούμενους της εποχής. Σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, ο Αλμπέρ Καμύ, ο Πικάσο και ο Ζαν-Πολ Σαρτρ αποτύπωσαν την υπαρξιακή αγωνία μέσα από τα έργα τους.
Αυτοί οι υπαρξιακοί προβληματισμοί συγκλόνισαν και τον χώρο της ψυχοθεραπείας, καθώς οι θεραπευτές καλούνταν να στηρίξουν ψυχικά βαθιά τραυματισμένα άτομα, μέσα σε κοινωνίες εξαντλημένες, τόσο σωματικά όσο και πνευματικά.
Η υπαρξιακή σχολή ψυχοθεραπείας ξεκίνησε από δύο Ελβετούς ψυχιάτρους: τον Ludwig Binswanger και τον Medard Boss. Αρχικά βασίστηκε στις ψυχαναλυτικές θεωρίες, όμως στη συνέχεια, υπό την επιρροή του έργου του Γερμανού φιλόσοφου Martin Heidegger, οδηγήθηκε σε καθαρά υπαρξιακές κατευθύνσεις.
Κομβικής σημασίας είναι η συμβολή του Αυστριακού νευρολόγου και ψυχιάτρου Viktor Frankl, επιζώντα του Ολοκαυτώματος. Το 1942, ο Φρανκλ συνελήφθη μαζί με την οικογένειά του και στάλθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Τερέζιενσταντ. Τα επόμενα τρία χρόνια πέρασε από τέσσερα στρατόπεδα συγκέντρωσης, μεταξύ των οποίων και το Άουσβιτς. Από την οικογένειά του επέζησαν μόνο ο ίδιος και η αδερφή του.
Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήρθε πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο και την απόγνωση. Οι εμπειρίες του εκεί τον βοήθησαν να διαμορφώσει αργότερα τη θεωρία της Λογοθεραπείας (Logotherapy), όπου ο όρος «λόγος» αναφέρεται στο νόημα. Ο Frankl πίστευε ότι ακόμα και μέσα σε απάνθρωπες συνθήκες, η ζωή διατηρεί το νόημά της, και ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει από τις πιο ακραίες καταστάσεις εάν συνδεθεί με τον πνευματικό του εαυτό.
Στο βιβλίο του «Man’s Search for Meaning», ο Frankl περιγράφει τις φάσεις προσαρμογής ενός ατόμου σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, καθώς και το πώς η εύρεση νοήματος επέτρεψε στους επιζώντες να διατηρήσουν την ανθρώπινη υπόσταση τους. Η υπόσταση αυτή, που στόχος ήταν να μηδενιστεί, τελικά διατηρήθηκε ζωντανή μέσω της νοηματοδότησης της ύπαρξης.
Ο Frankl έγραψε:
Ο άνθρωπος μπορεί να χάσει τα πάντα εκτός από ένα πράγμα: την τελευταία από τις ανθρώπινες ελευθερίες – τη δυνατότητα να επιλέγει τη στάση του απέναντι σε οποιαδήποτε συνθήκη, να επιλέγει τον δικό του τρόπο.
Η αμερικανική εκδοχή της υπαρξιακής σκέψης, με κύριους εκπροσώπους τον Rollo May και τον Irvin Yalom, επηρεασμένη από τις ανθρωπιστικές θεωρίες, χαρακτηρίζεται από μια πιο αισιόδοξη στάση απέναντι στον άνθρωπο. Πιστεύει στη δυνατότητά του για αυτοπραγμάτωση (self-actualization) και στη βασική καλοσύνη της ανθρώπινης φύσης.
Για να έρθει κάποιος σε επαφή με τις εσωτερικές του ανησυχίες, απαιτείται η δημιουργία συνθηκών που ευνοούν την εσωτερική ενσυνειδητότητα. Αυτό προϋποθέτει χρόνο για προσωπικό εσωτερικό διάλογο. Παρότι αυτό φαίνεται απλό, ο σύγχρονος άνθρωπος συχνά το θεωρεί «σπατάλη χρόνου», επειδή δεν είναι κοινωνικά «παραγωγικό».
Οι υπαρξιστές θεωρούν ότι αυτός ο εσωτερικός χρόνος όχι μόνο δεν είναι χαμένος, αλλά είναι καθοριστικός για την ανακούφιση από σωματικές και ψυχικές διαταραχές. Ο άνθρωπος δεν είναι στατικό ον· αντίθετα, βρίσκεται διαρκώς σε μια δυναμική διαδικασία εξέλιξης και δημιουργίας, επιδιώκοντας την αυτογνωσία και την αυθεντική ύπαρξη.
Συχνά, βιώνουμε ένα χάσμα ανάμεσα στο ποιοι είμαστε και στο ποιοι θέλουμε να γίνουμε. Αναρωτιόμαστε: είμαστε έρμαια των κοινωνικών και οικογενειακών επιρροών ή έχουμε ελεύθερη βούληση; Η υπαρξιακή σκέψη υποστηρίζει ότι θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασης είναι η δυνατότητα της επιλογής.
Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία δίνει έμφαση στο παρόν, στο εδώ και τώρα, χωρίς όμως να αγνοεί τη σημασία του παρελθόντος στη διαμόρφωση συμπεριφορών και πεποιθήσεων. Είναι σημαντική η επίγνωση των τραυμάτων του παρελθόντος, αλλά και της πρωταρχικής σχέσης με τους γονείς, που επηρεάζει τον ψυχικό μας κόσμο.
Η προσωπική εξέλιξη είναι μια διαρκής διαδικασία αποχωρισμών – συμβολικών και φυσικών – που απαιτεί διαφοροποίηση από τους άλλους, ώστε να ανακαλύψουμε τον αυθεντικό εαυτό μας και τις εσωτερικές μας δυνατότητες.
Η απουσία νοήματος, στόχων και αξιών μπορεί να οδηγήσει σε υπαρξιακή δυσφορία. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από προσανατολισμό – σταθερές αξίες και ιδανικά που δίνουν κατεύθυνση στη ζωή του.
Η υπαρξιακή έννοια της ελευθερίας προϋποθέτει ότι ο άνθρωπος κατασκευάζει το μονοπάτι της ζωής του μέσα από τις επιλογές του. Δεν μπορεί να αποφύγει τις αποφάσεις. Όσο πιο συνειδητά και υπεύθυνα τις λαμβάνει, τόσο περισσότερο εκπληρώνει την ανθρώπινη φύση του.
Βιβλιογραφία
- Τζίνα Χονδρού, Υπαρξιακή Ψυχολογία
- Θεοδώρα Γεωργαντά, Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία
- Frankl, V. (1963). Man’s Search for Meaning
- Fromm, E. (1977). The Fear of Freedom. London: Routledge & Kegan Paul
- Kaufmann, W. (Ed.) (1975). Existentialism from Dostoevsky to Sartre. Y.: New American Library
- Έλλη Γκαλτέμη, Frankl Victor 1905–1997
