Τι ψυχολογική ανάγκη καλύπτει η συνομιλία με ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης; Πώς γίνεται να μας καθησυχάζει κάτι που δεν έχει ανθρώπινα συναισθήματα;
Τεχνητή νοημοσύνη, ChatGPT, ρομπότ-συνομιλητές. Όροι που μέχρι πριν λίγα χρόνια ανήκαν σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας, πλέον είναι μέρος της καθημερινότητάς μας. Κάποιοι τους χρησιμοποιούν για πληροφόρηση σε πρακτικά θέματα, άλλοι για δημιουργία, και ολοένα περισσότεροι… για παρέα. Έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι τείνουν να προσωποποιούν την AI, ιδίως όταν έχει ανθρωπόμορφη ή “ανθρώπινη” φωνή/γραφή. Μοντέλα όπως το ChatGPT μπορούν να προκαλέσουν αίσθημα συναισθηματικής σύνδεσης και ψυχολογική εξάρτηση.
Κι εδώ ξεκινά το ουσιαστικό ερώτημα: Τι ψυχολογική ανάγκη καλύπτει η συνομιλία με ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης; Πώς γίνεται να μας καθησυχάζει κάτι που δεν έχει ανθρώπινα συναισθήματα;
Ρευστότητα της κοινωνικής πραγματικότητας και αίσθημα μοναξιάς
Ζούμε σε μια εποχή έντονης ρευστότητας: οικονομικές και κοινωνικές αναταράξεις, εργασιακή ανασφάλεια, ψηφιακή υπερπληροφόρηση. Όλα αυτά εντείνουν το αίσθημα αβεβαιότητας και, συχνά, μοναξιάς. Όχι απαραίτητα μοναξιάς λόγω φυσικής απομόνωσης, αλλά μιας δυσκολίας να δημιουργηθούν βαθύτεροι και σταθεροί δεσμοί. Ο ψυχολόγος John Cacioppo μίλησε γι’ αυτό ως “επιδημία μοναξιάς”, τονίζοντας τις επιπτώσεις της τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία.
Μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο, η τεχνητή νοημοσύνη προσφέρει μια μορφή “συντροφικότητας χωρίς ρίσκο”. Έναν συνομιλητή πάντα διαθέσιμο, που θα μας παρέχει άμεσες και συγκεκριμένες απαντήσεις.
Ο «ιδανικός άλλος»
Έχει παρατηρηθεί ότι η επικοινωνία με ένα σύστημα όπως το ChatGPT μπορεί συχνά να πάρει τη μορφή μιας ιδανικής σχέσης με έναν «άλλον» που ακούει πάντα, δεν διαφωνεί, δεν απορρίπτει, είναι εκεί όταν τον θέλουμε.
Αυτός ο “ιδανικός συνομιλητής” λειτουργεί σαν ένα πρόσωπο στο οποίο ασυνείδητα αποδίδουμε χαρακτηριστικά που συνδέονται με τις φαντασιώσεις μας για το πώς θα θέλαμε να είναι «ο άλλος» στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Ένας άλλος κατανοητικός, αποδεκτικός, σταθερά δίπλα μας, χωρίς το φόβο να μας απογοητεύσει.
Είναι δηλαδή μια εξιδανικευμένη σχέση, χωρίς ρίσκο, χωρίς τριβή. Μια φαντασίωση επικοινωνίας, χωρίς τις απαιτήσεις της πραγματικής. Με έναν «άλλον» που δεν υπάρχει. Δεν έχει επιθυμία, δεν έχει σώμα, δεν συγκινείται, δεν θυμώνει. Δεν μας βλέπει. Η σχέση μαζί του, όσο “θερμή” κι αν μοιάζει, στερείται της αμοιβαιότητας και της απρόβλεπτης ζωντάνιας της ανθρώπινης συνάντησης. Αυτή η φαντασίωση της ιδανικής σχέσης είναι ανακουφιστική. Όμως ταυτόχρονα μας απομακρύνει από την ανθρώπινη εμπειρία — που είναι ατελής, γεμάτη ασυνέπειες, αλλά και αληθινή.
Η ανάγκη για άμεση ικανοποίηση: «τροφή» χωρίς αναμονή
Η ανάγκη για άμεση “τροφή” – πληροφορίας, απάντησης, κατανόησης – είναι χαρακτηριστική της σύγχρονης εποχής, αλλά και βαθιά ανθρώπινη. Η αναμονή προκαλεί άγχος, αίσθημα ματαίωσης. Η απουσία απάντησης ενεργοποιεί το φόβο εγκατάλειψης ή απόρριψης, μπορεί να βιωθεί ακόμη και ως υπαρξιακή απειλή.
Ιδιαίτερα σε ανθρώπους που έχουν βιώσει απρόβλεπτες σχέσεις, ασταθή παρουσία και διαθεσιμότητα των γονέων ή φροντιστών τους από την πρώιμη παιδική ηλικία, μπορεί να δημιουργηθεί ένας χαμηλός “ψυχικός μυς” αντοχής στη ματαίωση, οπου το “όχι”, η αναμονή, η ασάφεια στις πραγματικές σχέσεις μπορεί να είναι πολύ δυσφορικά ή και επώδυνα. Καταφεύγοντας σε ψηφιακές σχέσεις, όλα είναι προβλέψιμα και άμεσα.
Η τεχνητή νοημοσύνη προσφέρει ακριβώς αυτό:
- δεν απορρίπτει,
- δεν εξαφανίζεται,
- δεν συγκρούεται.
Το να μπορέσουμε στις πραγματικές μας σχέσεις να αντέξουμε τη ματαίωση, την προσωρινή ασάφεια, είναι σημαντικό κομμάτι της ψυχικής μας ωρίμανσης. Όταν η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται μόνιμο “υποκατάστατο” για να αποφύγουμε αυτές τις εσωτερικές εντάσεις, ίσως να χάνουμε κάτι βαθύτερο: την ευκαιρία και την ικανότητα για αληθινή σχέση, για συμβίωση με το αβέβαιο, για εσωτερική αντοχή.
Ας αναρωτηθούμε…
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα εργαλείο και πολλές φορές ένα εξαιρετικό μέσο δημιουργικότητας και εξερεύνησης. Το ερώτημα είναι τι ανάγκες καλύπτει για τον καθένα.
Η ψυχολογική ματιά δεν έρχεται να κρίνει ή να διαγνώσει, αλλά να παρατηρήσει, να αφουγκραστεί, να ενεργοποιήσει. Και μας προκαλεί να απαντήσουμε με ειλικρίνεια:
- Μήπως κάποιες φορές ζητάμε από την ΑΙ αυτό που θα θέλαμε να λάβουμε σε μία σχέση;
- Μήπως φοβόμαστε να συνδεθούμε με τον πραγματικό «άλλο»;
Η απάντηση δεν είναι “τεχνολογική”. Είναι ανθρώπινη. Και ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας να είναι αυτή: να αξιοποιούμε την τεχνολογία δημιουργικά, θυμίζοντας στον εαυτό μας ότι η αληθινή συνάντηση με τον «άλλον» —με την αβεβαιότητα, τη ματαίωση αλλά και τη ζωντάνια της— παραμένει ουσιαστικό κομμάτι της ύπαρξης μας.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Turkle, (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other.
- Fonagy, , Gergely, G. et al. (2002). Affect Regulation, Mentalization and the Development of the Self.
- Nass, , & Moon, Y. (2000). Machines and Mindlessness: Social Responses to Computers.
- Bowlby, (1969). Attachment and Loss.
- Winnicott, W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment.
