Στον ψηφιακό κόσμο όπου οι έφηβοι πειραματίζονται με την ταυτότητά τους, τα όρια ανάμεσα στην έκφραση και την έκθεση γίνονται θολά. Εκεί ακριβώς γεννιέται το φαινόμενο του cyberbullying.
Πολλές φορές ένα προφίλ σε μια πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης είναι η ευκαιρία για έναν έφηβο να δημιουργήσει τον εαυτό του όπως θέλει. Ακολουθεί στρατηγικές σχετικά με τις δημοσιεύσεις που επιλέγει να κάνει, από ένα απλό “Story” έως ποιους θα ακολουθεί, τι θα σχολιάσει και τι ώρα θα δημοσιεύσει.
Η αίσθηση της ταυτότητας αποκτάται μέσα από την ένταξη σε κοινωνικές ομάδες (in groups) και την διαφοροποίηση από άλλες (out groups). Στο διαδίκτυο, οι έφηβοι σχηματίζουν ομάδες μέσω hashtags, memes, fandoms ή ακόμη και μέσω ψηφιακών σχολικών κοινοτήτων.
Η συλλογική ταυτότητα που προσφέρει η ομάδα μπορεί να ενισχύσει την επιθετικότητα προς τον «άλλο», ειδικά αν αυτό απειλεί την ομάδα ( π.χ σχολικός ανταγωνισμός, ρατσισμός, body- shaming). Στην εφηβεία κύριο αναπτυξιακό καθήκον είναι η συγκρότηση ταυτότητας έναντι της σύγχυσης των ρόλων (Erik Erikson). Η δημιουργία ενός ψηφιακού προφίλ είναι μια νέα μορφή δοκιμής ρόλων.
Οι λεζάντες στις φωτογραφίες, το πως θα φωτογραφηθεί ο έφηβος, τα μέρη, η μουσική που θα επιλεχθεί, συνθέτουν έναν ρόλο που δοκιμάζεται έναντι σε μια ψηφιακή κοινότητα.
Μέσα από το προφίλ ο έφηβος πειραματίζεται με εκδοχές του εαυτού του άλλοτε αυθεντικές άλλοτε ιδεατές- επεκτείνοντας έτσι την διαδικασία διαμόρφωσης ταυτότητας. Συχνά δημιουργείται ένας ψευδής εαυτός ( Winnicott ), που ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των άλλων με σκοπό την αποδοχή. Η ανάγκη για likes και θετικά σχόλια πιθανόν να περιορίσει τον αυθορμητισμό και να ενισχύσει την σύνθεση ενός ναρκισσιστικού καθρέφτη.
Αυτό δεν είναι απόλυτο, καθώς αν υπάρχει ένα ασφαλές περιβάλλον, ένα προφίλ μπορεί να γίνει μέσο έκφρασης και δημιουργικότητας ενός αληθινού εαυτού. O Goffman θεωρούσε την κοινωνική ζωή σαν μια θεατρική σκηνή, όπου διαμορφώνονται ρόλοι ανάλογα με το κοινό, κάπως έτσι μπορούμε να φανταστούμε και μια ψηφιακή κοινότητα. Ο έφηβος σκηνοθετεί τον εαυτό του σε έναν επιθυμητό ρόλο με επίγνωση ότι παρακολουθείται.
Η ταυτότητα σήμερα δεν αναπτύσσεται μόνο μέσα στον φυσικό κόσμο αλλά και μέσα στον ψηφιακό. Πρόκειται για μια μετανεωτερική διαδικασία συγκρότησης εαυτού, όπου το «ποιος είμαι» δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από το «πως προβάλλομαι» και «πως με βλέπουν οι άλλοι». Μπορούμε να σκεφτούμε το προφίλ ως έναν ψηφιακό καθρέφτη, όπου ο έφηβος βλέπει μια επιθυμητή/εξιδανικευμένη εκδοχή του εαυτού του.
Στην σύγχρονη εποχή η σχολική κοινότητα δεν περιορίζεται μόνο στον φυσικό χώρο αλλά επεκτείνεται και στον ψηφιακό. Πλατφόρμες όπως Discord, what’s up, instagram, TikTok κ.α χρησιμοποιούνται ευρέως ομαδικά.
Ομαδικές συνομιλίες, κλειστές ομάδες, servers με συγκεκριμένα μέλη, είναι κάποιες από τις μορφές «ψηφιακών σχολικών κοινοτήτων» ή ακόμα και το webex και το e-class που χρησιμοποιούνταν επίσημα από τα σχολεία κατά την περίοδο της πανδημίας covid -19 για την πραγματοποίηση μαθημάτων και τον διαμοιρασμό της ύλης.
Ας σκεφτούμε την εκάστοτε ομάδα ως ένα «όλον», μια ομάδα στο διαδίκτυο δεν έχει ενήλικη καθοδήγηση. Τον ρόλο του καθοδηγητή ή του ατόμου αναφοράς, τον λαμβάνει ένα προφίλ που είναι είτε ο μαθητής- influencer, είτε ο admin αυτός που δημιούργησε την ομάδα. Αναμένεται η ομάδα να προσκολληθεί στην ηγετική φιγούρα.
Αν λοιπόν κάποιο άτομο δημοσιεύσει κάτι για κάποιον άλλον μαθητή και τον κοροϊδέψει, οι υπόλοιποι χρήστες της εκάστοτε πλατφόρμας βιώνοντας φόβο απόρριψης και θέλοντας να διαφοροποιηθούν από το «αδύναμο μέλος», δρουν παρορμητικά ενώ ταυτόχρονα αποστασιοποιούνται λόγω διαδικτύου και καταλήγουν να κοροϊδεύουν και οι ίδιοι. Με αυτόν τον τρόπο μειώνεται το εσωτερικό τους άγχος και αυξάνεται το αίσθημα του «ανήκειν». Εν ολίγοις, προστατεύεται η ταυτότητα τους.
Τι σημαίνει όμως αυτό για την ίδια την ομάδα;
Μια σχολική τάξη που εκτονώνεται συναισθηματικά μέσα από έναν μαθητή είτε στο προαύλιο είτε στο διαδίκτυο τι σημαίνει για τις ανάγκες της ομάδας, των ατόμων ξεχωριστά και του πλαισίου;
Τα παραπάνω είναι ερωτήματα που χρειάζεται να απασχολήσουν κάθε περιβάλλον που αντιμετωπίζει φαινόμενα βίας.
Το διαδικτυακό bullying σε σχολικά γκρουπς δεν είναι ατομική παρεκτροπή, είναι το σύμπτωμα μιας ομάδας χωρίς ενήλικη παρουσία, χωρίς ταυτότητα και ένα πλαίσιο σταθερό που αντέχει, στηρίζει και εμπεριέχει με φροντίδα τα δύσκολα συναισθήματα που προκύπτουν από μια κατά τ’ άλλα δύσκολη μα φυσιολογική αναπτυξιακή φάση όπως αυτή της εφηβείας.
Ο συνήθης τρόπος αντιμετώπισης τέτοιων φαινομένων είναι η απαγόρευση και η τιμωρία. Ωστόσο, η απαγόρευση κινητών δεν μοιάζει να έχει μειώσει το φαινόμενο του διαδικτυακού bullying. Αντίθετα, αυτό που συμβαίνει είναι απλώς να μετατίθεται στο απόγευμα ή στο σχόλασμα.
Η απαγόρευση δεν διδάσκει απλώς μεταθέτει.
Τι χρειάζονται τα παιδιά πρακτικά;
Ο Bion μίλησε για την ανάγκη της «εμπεριέξεως»: δηλαδή το παιδί χρειάζεται έναν ενήλικα γονέα/δάσκαλο/πλαίσιο, που να αντέχει να ακούσει, να στηρίξει και να βάλει όρια με φροντίδα, όρια που γίνεται κατανοητό γιατί υπάρχουν και πως συνδέονται με το εκάστοτε πλαίσιο.
Αυτό σημαίνει:
- Να υπάρχουν ασφαλείς χώροι όπου οι μαθητές μπορούν να μιλήσουν και να ακουστούν άκριτα μεν σε ένα προστατευτικό πλαίσιο δε.
- Να συζητιέται ανοιχτά τι σημαίνει να χλευάζω κάποιον. Να γίνεται λόγος για συμπεριφορές και πότε μπορεί να εμφανίζονται αυτές και γιατί.
- Να υπάρχει εκπαίδευση ή συμβουλευτική στους δασκάλους ώστε να «ακούν» τα συναισθήματα πίσω από τις πράξεις
- Ανοιχτός διάλογος για τα συναισθήματα του θυμού, της ντροπής και του φόβου.
Το φαινόμενο του bullying είναι ένας κώδωνας για την οποιαδήποτε κοινότητα στο να αναρωτηθεί και να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο της και τις ανάγκες της.
Σε κάθε πείραγμα, σε κάθε κοροϊδία, είτε γίνεται μέσα από μια οθόνη είτε στο προαύλιο, κρύβεται ένα βαθύ ψυχικό αίτημα: να ανήκει κανείς κάπου, να βρεί τον εαυτό του μέσα στο καθρέφτη των άλλων. Η εφηβεία είναι η ηλικία της ταυτότητας, όπου οι νέοι αναζητούν μια θέση στον κόσμο με αποδοχή και νόημα.
Το bullying, ιδιαίτερα στο διαδίκτυο διαστρεβλώνει αυτήν την αναζήτηση, δημιουργεί πληγές εκεί που θα έπρεπε να δημιουργούνται σχέσεις. Ο ρόλος μας ως ενήλικες, δάσκαλοι, γονείς, δεν είναι μόνο να προστατεύσουμε, αλλά και να σταθούμε παρόντες , διαθέσιμοι και εμπεριεκτικοί, ώστε τα παιδιά να νιώσουν ότι μπορούν να υπάρξουν, να εκφραστούν και να μεγαλώσουν με ασφάλεια ακόμα και όταν όλα γύρω τους και μέσα τους αλλάζουν.
