Ποιες είναι οι θεωρίες που εξηγούν τις διαφορές των φύλων;
Χρησιμοποιούμε τη λέξη «φύλο» όταν αναφερόμαστε στα δύο γένη, το αρσενικό και το θηλυκό, τον άντρα και τη γυναίκα και χαρακτηρίζουμε με τον όρο αυτό βασικά τις βιολογικές – σωματικές του ιδιαιτερότητες. Με σύγχρονες διαγνωστικές μεθόδους1 το φύλο μπορεί να διαπιστωθεί κιόλας από τον πέμπτο μήνα της κύησης.
Στη διαφοροποίηση του αρσενικού και του θηλυκού φύλου επιδρούν οι ενδοκρινείς αδένες οι οποίοι και καθορίζουν αυτές τις βασικές βιολογικές διαφορές. Η αντίληψη, ότι οι βιολογικές ανατομικές διαφορές ήταν οι αποκλειστικές αιτίες διαφοροποίησης των φύλων, δέχτηκε τα τελευταία χρόνια έντονη κριτική έπειτα από διαπιστώσεις ότι και οι βιολογικές διαφορές είναι ελάχιστες και ότι περιορίζονται σε λίγα μορφολογικά, ποσοτικά στοιχεία. Μάλιστα από άποψη φυσιολογίας διαπιστώθηκε ότι σε καθένα από τα φύλα συνυπάρχει και η γενετήσια ορμόνη του άλλου φύλου. Γι’ αυτό και κάθε οργανισμός είναι ως ένα βαθμό σεξουαλικά διφυής.
Είναι γνωστό ότι το φύλο του παιδιού καθορίζεται από την κυριαρχία του ενός από τα χρωμοσώματα* (αρσενικό 23 ΧΥ και θηλυκού 23 ΧΧ χρωμοσώματα). Αξιοπρόσεκτη βιολογική διαφορά είναι οι συλλήψεις (κυήσεις) αγοριών που είναι περισσότερες από τις συλλήψεις κοριτσιών. Μια εξισορρόπηση φαίνεται να επέρχεται με το διαπιστωμένο γεγονός ότι η αναλογία αρρένων – θηλέων στις αποβολές είναι 200:100 και στους θανάτους κατά τη γέννηση 130:10. Ακόμη διαπιστώνεται ότι η υπεροχή των αντρών σε σωματική δύναμη2 ενώ οι γυναίκες εμφανίζονται ανθεκτικότερες σε αντίξοες συνθήκες ζωής.
O ρόλος του φύλου
Υπάρχει επίσης μία διαφοροποίηση του ρόλου των φύλων στην αναπαραγωγή. Η διαφοροποίηση αυτή φαίνεται στο ότι η κύηση, ο τοκετός και ο θηλασμός έχουν απο τη φύση επιφυλαχτεί για τη γυναίκα. Εδώ τελειώνουν όλες οι βιολογικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα. Ό,τι διαπιστώνει κανείς στη συνέχεια ως διαφορά δεν είναι παρά αποτέλεσμα περιβαλλοντικών, κοινωνικοπολιτισμικών επιδράσεων ή αγωγής. Το άτομο δέχεται διάφορες πιέσεις και επιδράσεις προς τις οποίες και συμμορφώνεται και διαμορφώνει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με το ρόλο που καλείται να «παίξει» στην κοινωνία, δηλαδή το συγκεκριμένο ρόλο του θηλυκού ή αρσενικού.
Με άλλα λόγια, κάθε κοινωνία δημιουργεί αντίστοιχα προς το κάθε φύλο ένα πρότυπο συμπεριφοράς. Η δική μας π.χ. κοινωνία είχε συνδέσει με τη συμπεριφορά του αγοριού την προσδοκία για επιθετικότητα – κυριαρχικότητα και με τη συμπεριφορά του κοριτσιού την προσδοκία για σεμνότητα – υποτακτικότητα. Πρόκειται δηλαδή για μια ειδική σχετική με το φύλο κοινωνικοποίηση που ως εσωτερική διαδικασία αρχίζει κιόλας στο τέλος του δεύτερου χρόνου ζωής του ατόμου (με την αυτοαναγνώριση – «είμαι αγόρι / κορίτσι» - και με βάση την εξωτερική εικόνα. Δεν υπάρχει πια αμφιβολία ότι η συμπεριφορά του άντρα και της γυναίκας και οι αντίστοιχοι ρόλοι τους διαμορφώνονται κυρίως από περιβαλλοντικές επιδράσεις και από τη σχετκή αγωγή. Κρίσιμες γι’ αυτή τη διαμόρφωση ηλικίες είναι η πρώτη παιδική ηλικία (2-6 χρόνων) και η εφηβική ηλικία.
Η παραπάνω άποψη για την «αυτοαναγνώριση» αποτελεί μία μόνο άποψη που είναι γνωστή ως γνωστική θεωρία (του Κόλμπεργκ / Kohlberg 1973). Η θεωρία αυτή δέχεται την αναγνώριση του φύλου στο οποίο ανήκει το άτομο ως αποτέλεσμα αντίστοιχης επιλογής (μάθησης) τρόπων συμπεριφοράς.
Διατυπώθηκε όμως και η θεωρία της κοινωνικής μάθησης του ρόλου (Μπαντούρα / Bandura κ.ά.) που αντιστοιχεί στο φύλο του ατόμου σύμφωνα με τις προσδοκίες κάθε κοινωνίας. Αυτή αποδίδει τη μάθηση του ρόλου στην κοινωνική ενίσχυση που αρχίζει να δέχεται το παιδί γα ανάλογη προς το φύλο του συμπεριφορά (ή και έλεγχο – επίπληξη για μη «αντίστοιχη» συμπεριφορά, π.χ. «δε φέρονται έτσι τα κοριτσάκια», ή «δεν ντύνονται έτσι» κλπ.).
Η παλιότερη και περισσότερο γνωστή ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόιντ ερμηνεύει τη συμπεριφορά του άντρα και της γυναίκας ως αποτέλεσμα της ταύτισης του ατόμου με τον ομόφυλό του γονέα και της υιοθέτησης των χαρακτηριστικών για το ρόλο του συμπεριφορών. Η ταύτιση αυτή διαδέχεται τον ανταγωνισμό του αγοριού προς τον πατέρα και την ερωτική σύνδεσή του με τη μητέρα («οιδιπόδειο σύμπλεγμα») και του κοριτσιού προς τη μητέρα και την ερωτική σύνδεσή του με τον πατέρα («σύμπλεγμα της Ηλέκτρας») κατά την ηλικία των 3-5 χρόνων. Ο ανταγωνισμός αυτός προκαλεί άγχος. Η μείωση και εξάλειψη του άγχους συμπίπτει με την ταύτιση, την αποδοχή δηλαδή του ρόλου του άντρα από το αγόρι και της γυναίκας από το κορίτσι (σχηματισμός του «υπερεγώ» ως κοινωνικής συνείδησης).
Όμως είναι δυνατό ο γιος να ταυτιστεί ψυχικά με τη μητέρα, αν τύχει να είναι η μητέρα κυριαρχική, οπότε δεν εννοείται η ταύτιση του γιου με τον πατέρα. Σ’ αυτή την περίπτωση η συμπεριφορά του αγοριού είναι δυνατό να μοιάζει πιο πολύ με τη συμπεριφορά της μητέρας (οπότε μιλούμε συνήθως για «κοριτσίστικη» συμπεριφορά του αγοριού). Το αντίστοιχο μπορεί να συμβεί και στο κορίτσι («αγοροκόριτσο»). Μία τέτοια συμπεριφορά, που είναι δηλαδή αντίθετη προς τις προσδοκίες και τις συνηθισμένες στα δικά μας πολιτισμικά πλαίσια εκδηλώσεις («το αγόρι φέρεται σαν αγόρι» κλπ.), δε σημαίνει απαραίτητα ότι αντιστοιχεί σε τάσεις για σύνδεση ερωτική με το ίδιο φύλο. Στην εφηβική πάντως ηλικία που το άτομο αντιμετωπίζει την ενεργοποίηση της σεξουαλικής ορμής, η αποδοχή του ρόλου του ετερόφυλου γονέα μπορεί να οδηγήσει και σε ερωτική σύνδεση του ατόμου με άτομα του δικού του φύλου, πολύ περισσότερο αν συντρέξουν και άλλοι ρόλοι, όπως η έλλειψη επικοινωνίας με άτομα του ίδιου φύλου.
Επίσης η απουσία του πατέρα κατά την παιδική ηλικία είναι αιτία ετερόφυλης ταύτισης του αγοριού, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι κάθε περίπτωση απουσίας έχει ως επακόλουθο την ταύτιση αυτή, γιατί πρότυπο συμπεριφοράς του μπορεί να γίνει κάποιος άλλος άντρας.
Οι απόψεις του Φρόιντ δεν έχουν απόλυτη ισχύ. Εθνολογικές – ανθρωπολογικές έρευνες έδειξαν ότι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα π.χ., παρατηρείται μόνο εκεί όπου η συμπεριφορά του πατέρα προς το γιο είναι αυστηρή και αυταρχική.
Η κοινωνία μας το σεξουαλικό ρόλο του άντρα και της γυναίκας τον θέλει αμιγή και δεν εγκρίνει τη σύγχυση. Πρόκειται για κριτήρια και κανόνες που καθορίζουν την «ομαλή» σεξουαλική συμπεριφορά, αυτά όμως υπόκεινται σε μεγάλες διαφοροποιήσεις ανάλογα με τους πολιτισμικούς χώρους και τις εποχές.
Με το ρόλο των φύλων σχετίζεται και το θέμα «στερεότυπα των φύλων» που θεωρούνται αυτονόητα σε κάθε κοινωνία. Το ότι όμως δεν είναι αυτονόητα για κάθε ανθρώπινη κοινωνία το έδειξαν έρευνες που έγιναν από ανθρωπολόγους και εθνοψυχολόγους. Σημαντικές είναι οι διαπιστώσεις της Μάργκαρετ Μιντ (M. Mead 1901-1978) στην Νέα Γουινέα σε τρεις διαφορετικές φυλές που ζούσαν ακόμη σε πρωτόγονη κατάσταση. Οι ρόλοι των δύο φύλων σε μία από αυτές (στη φυλή Τσαμπούλι) ήταν ακριβώς αντίθετοι από ό,τι στο δικό μας (ευρωπαϊκό κυρίως) κοινωνικοπολιτισμικό χώρο. Οι γυναίκες ήταν επιθετικές, καχύποπτες, βίαιες κλπ., ενώ οι άντρες είχαν ενδιαφέρον για την οικιακή ζωή («τα οικιακά») ήταν συνεσταλμένοι, ευαίσθητοι, ευγενικοί και παρουσίαζαν ιδιαίτερη καλλιτεχική διάθεση.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ο αντροκρατικός χαρακτήρας του πολιτισμού μας, σύμφωνα και με τις απόψεις του Άντλερ (Adler 1870-1937), του δεύτερου μετά το Φρόιντ κορυφαίου της Ψυχανάλυσης. Έδινε κατώτερη θέση στη γυναίκα και την κρατούσε μακριά από πολλές δραστηριότητες που αυθαίρετα τις θεωρούσε προνόμιο των αντρών. Γι’ αυτό και είχε περιοριστεί η γυναίκα «στα παιδιά, στην κουζίνα, στην εκκλησία», όπως χαρακτηριστικά λεγόταν. Και στη χώρα μας εδώ και μερικές δεκαετίες οι γυναίκες δεν μπορούσαν να σπουδάσουν, ούτε να ασχοληθούν με τα κοινά θέματα και την πολιτική! Ελάχιστοι τομείς δράσεις ήταν προσιτοί σ’ αυτές, όπως ο χορός και γενικά η καλλιτεχνία, και δόθηκε έτσι η ευκαιρία να αποδειχτούν στους τομείς αυτούς εξίσου ικανές με τους άντρες.
Διαπιστώθηκε ακόμη ότι δεν υπάρχουν διαφορές στις νοητικές ικανότητες ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες και όπου παρατηρήθηκε κάτι τέτοιο δεν ήταν παρά συνάρτηση των διαφορετικών επιδράσεων και ενδιαφερόντων που είχε πάλι δημιουργήσει η διαφορετική αντιμετώπιση του αγοριού και του κοριτσιού από την κοινωνία κατά την ανατροφή, τη διαπαιδαγώγησή του.
Θα μπορούσαμε λοιπόν συμπερασματικά να πούμε ότι τα φύλα δεν είναι κατά βάση διαφορετικά (παρά σε ελάχιστα και μόνο βιολογικά-λειτουργικά στοιχεία), διαφοροποιούνται πολιτισμικά και κοινωνικοοικονομικά. Η διαφοροποίηση αυτή δεν μπορεί να δικαιώσει και να σφραγίσει κάποιο συγκεκριμένο «γυναικείο» ή «αντρικό» ρόλο στην κοινωνική συμβίωση, πολύ περισσότερο, όταν αυτό συνδέεται με έλλειψη ισοτιμίας ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα.
Με βάση τα παραπάνω η ισοτιμία αυτή από άποψη ψυχολογική είναι αυτονόητη, πολύ περισσότερο αν το θέμα συσχετιστεί με την ανθρώπινη προσωπικότητα. Οι απόψεις για «ένστικτα υποταγής του θηλυκού στο αρσενικό» (πβ. Ε. Παπανούτσου: Ψυχολογία 1970, σ. 172) έρχονται σε πλήρη αντίφαση προς την σύγχρονη αντίληψη για την προσωπικότητα απηχούν παλιές ιδεολογικοπολιτικές θέσεις και δε συμβιβάζονται με τη σύγχρονη Ψυχολογία. Δεν πρόκειται για σχέσεις υποταγής, αλλά για σχέσεις συμβίωσης, συναίνεσης και αλληλοσυμπλήρωσης του άντρα και της γυναίκας. Αυτή η σχέση βοηθάει στην πληρέστερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και των δύο και εξασφαλίζει ομαλές σχέσεις στα άτομα και την ανθρώπινη κοινωνία.
Οι νέες επιστημονικές διαπιστώσεις, η αντίστοιχη διαφοροποίηση των αντιλήψεων για τα φύλα και τους ρόλους τους, τα γνωστά διαφωτιστικά κινήματα για εδραίωση της ισοτιμίας αντρών και γυναικών διαμορφώνουν γενικότερα νέα νοοτροπία για τις σχέσεις των δύο φύλων. Σ’ αυτή παίζει σημαντικό ρόλο η συνεκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών που συμβάλλει στην αλληλοαναγνώριση και αλληλοεκτίμηση και προετοιμάζει τα άτομα για μια απρόσκοπτη κοινωνική συμβίωση. Οι αντιρρήσεις που προβάλλουν ορισμένοι για τη συνεκπαίδευση εξηγούνται από το ότι ο συγχρωτισμός αγοριών και κοριτσιών δεν θεωρείται ακόμη αυτονόητη και φυσική κατάσταση, όπως ουσιαστικά είναι.
1. Με τη χρήση υπερήχων και την αμνιοκέντηση.
2. Και η σωματική δύναμη των αντρών θεωρείται βασικά αποτέλεσμα του καταμερισμού της εργασίας στην πρωτόγονη κοινωνία.
