Στο άρθρο του προηγούμενου μήνα έκανα μια εισαγωγή στην κατάκτηση της ομιλίας, επικεντρώνοντας την προσοχή στο ηλικιακό στάδιο μέχρι την ένταξη του παιδιού στον παιδικό σταθμό. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω πως η ομιλία είναι ένα περίπλοκο και περίτεχνο ‘‘σύστημα’’ που στηρίζεται και επηρεάζεται από τη νευρολογική, κοινωνική και συναισθηματική ωρίμανση ενός ατόμου.
Ποια είναι λοιπόν η πορεία ανάπτυξης της ομιλίας κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας;
Παιδικός σταθμός (3 έως 4 χρονών)
Αρχίζει πλέον, εκτός των άλλων, να ωριμάζει και ο οργανισμός και η συμπεριφορά του παιδιού. Είναι μια καλή ηλικία να αρχίσει η κοπή της πάνας. Είναι συνετό να προτρέψουμε και βοηθήσουμε το παιδί ώστε να ανεξαρτητοποιηθεί στην τουαλέτα, στο φαγητό και στο ντύσιμο.
Όσον αφορά το λεκτικό και γνωστικό τομέα το παιδί είναι ικανό να παράγει προτάσεις 4-5 λέξεων, να χρησιμοποιεί το «εγώ», τα ρήματα, τα άρθρα, τον πληθυντικό αριθμό, το «θα» και τις προθέσεις. Αρθρώνει σχεδόν όλα τα σύμφωνα εκτός από τα /ρ/, /λ/, /σ/, /ξ/, /ψ/ και τα συμπλέγματα των συμφώνων. Μπορεί να αφηγείται μια απλή ιστορία στο παρόν και να μιλάει για τις εμπειρίες του. Λέει το ονοματεπώνυμο του όταν του ζητηθεί. Κάνει ερωτήσεις και απαντάει με σωστή δομή σε ερωτήσεις που του κάνουν οι γύρω του. Εκτελεί σύνθετες εντολές, με δύο διαφορετικές ενέργειες στη σειρά. Έχει αρχίσει να κατανοεί τις χωροχρονικές έννοιες (πάνω, κάτω, χθες, σήμερα, αύριο κ.τ.λ) και τις αντίθετες έννοιες (π.χ. μικρό-μεγάλο, μέσα, έξω κ.α.). Επίσης, μπορεί να ξεχωρίζει και να γνωρίζει τουλάχιστον 3 χρώματα.
Η αισθητηριακή του ωρίμανση στην έκθεση του σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα έχει αρχίσει να αυξάνεται. Για παράδειγμα, μπορεί να ακούει ήχους από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο στην ίδια ένταση με τους ενήλικες, χωρίς να ενοχλείται και μπορεί επίσης να ανταποκριθεί σε κάλεσμα από κάποιο άλλο δωμάτιο.
Τέλος, όσον αφορά τον κοινωνικό και γνωστικό τομέα, του αρέσει να ακούει παραμύθια και θυμάται απ’ έξω κάποια τραγουδάκια και μικρά ποιηματάκια. Μπορεί να συμμετέχει σε συζητήσεις και να ακούει προσεκτικά μια ιστορία για 5 λεπτά. Αρχίζει να παίζει με άλλα παιδιά, να μαθαίνει να μοιράζεται και να περιμένει τη σειρά του. Επίσης, αρχίζει να επιζητά την προσοχή και τον θαυμασμό των γύρω του.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως αρκετοί γονείς ανησυχούν επειδή μερικά παιδιά σε αυτή την ηλικία παρουσιάζουν μιας ήπιας μορφής τραυλισμό. Δε θα έπρεπε όμως να μας ανησυχήσει, καθώς αρκετά παιδιά σε αυτή την χρονική περίοδο δυσκολεύονται να εκφράσουν τις σκέψεις τους. Σε περίπτωση όμως που ο τραυλισμός είναι έντονος και μεγάλης διάρκειας (άνω των 6 μηνών), οι γονείς θα ήταν καλό να απευθυνθούν σε έναν ειδικό, επειδή ενδεχομένως σε αυτή τη περίπτωση να εμπλέκονται και άλλοι παράγοντες, κυρίως συναισθηματικής φύσεως.
Προνήπιο (4 έως 5 χρονών)
Η ανάπτυξη της ομιλίας και του γνωστικού τομέα είναι ραγδαία σε αυτή την φάση καθώς η ομιλία του αρχίζει να μοιάζει με εκείνη των ενηλίκων. Το παιδί προσπαθεί να διεκδικήσει την ανεξαρτησία του εκφράζοντας την άρνησή του και τις επιθυμίες του.
Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την ομιλία, η άρθρωσή του έχει καθαρίσει αρκετά, αν και μπορεί να μην παράγει σωστά ορισμένα συμπλέγματα, ιδιαίτερα του /ρ/. Αρχίζει να διηγείται πιο εκφραστικές και εννοιολογικά πλούσιες ιστορίες. Εμπλουτίζεται η δομή της πρότασής του με οχτώ ή περισσότερες λέξεις. Έχει ένα πλούσιο λεξιλόγιο που υπερβαίνει τις 1000 λέξεις και ο λόγος του έχει σωστή γραμματική και συντακτική δομή, χρησιμοποιώντας τους σωστούς ρηματικούς τύπους. Επιπρόσθετα, αναφέρεται με ευκολία στο παρελθόν και στο μέλλον και μπορεί να λέει το ονοματεπώνυμο και την διεύθυνση του.
Τέλος, το παιδί σε αυτή την ηλικία, γνωστικά, καταλαβαίνει πως κάποιες ίδιες λέξεις μπορεί να σημαίνουν τελείως διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με το γλωσσικό πλαίσιο όπου χρησιμοποιούνται (πολυσημία – παράδειγμα: το μάτι της κουζίνας/ το μάτι ως μέλος του σώματος) και δείχνει ενδιαφέρον να μάθει λέξεις που δε γνωρίζει. Εκφράζει την περιέργεια του ρωτώντας, για παράδειγμα, τις χρήσεις των αντικειμένων (π.χ. «τι κάνει αυτό;»). Μετράει μέχρι το 10 και γνωρίζει περισσότερα των 4 βασικών χρωμάτων. Ακολουθεί 3 εντολές στη σειρά. Έχει την ικανότητα να κατανοεί τις σύνθετες έννοιες του χώρου (κάτω από, δίπλα στο, πάνω από, πίσω από κ.α.) και του χρόνου (νωρίς το πρωί, αργά το βράδυ, απόγευμα, μεσημέρι κ.α.) Ακόμα, μπορεί να ξεχωρίσει τα μεγέθη και τα συγκριτικά τους (μεγάλος-μεγαλύτερος, μικρός-μικρότερος κ.α.) και μπορεί να συγκρίνει κατά μέγεθος (δηλ. μπορεί να βάλει κατά σειρά μεγέθους ένα σωρό από διαφορετικού μεγέθους τουβλάκια).
Νηπιαγωγείο (5 έως 6 χρονών)
Εδώ παρατηρείται μεγαλύτερη ωρίμανση στον χειρισμό του γλωσσικού συστήματος και εμπλουτισμός του. Προφέρει όλα τα σύμφωνα και τα συμπλέγματά τους και είναι ικανό να αρθρώνει πολυσύλλαβες λέξεις. Η ομιλία του δεν παρουσιάζει συντακτικά, γραμματικά και αρθρωτικά λάθη. Προσπαθεί να γράψει το όνομα του, έρχεται σε επαφή και απομνημονεύει τις γραφικές αναπαραστάσεις των ήχων (η αναπαράσταση του ήχου - φώνημα - σε γράμμα της αλφαβήτου - γράφημα). Χρησιμοποιεί ρηματικούς χρόνους (ενεστώτα, αόριστο, μέλλοντα) και το λεξιλόγιο του μπορεί να απαριθμεί γύρω στις 2500 λέξεις. Γνωρίζει τουλάχιστον 6 χρώματα και τα 3 βασικά σχήματα. Έχει αναπτύξει τη δεξιότητα της χρονικής αλληλουχίας χρησιμοποιώντας χρονικούς προσδιορισμούς (σήμερα, χθες, αύριο) και μπορεί να αφηγηθεί μια ιστορία με αρχή-μέση-τέλος. Η κριτική του ικανότητα είναι ανεπτυγμένη μπορώντας να αιτιολογήσει «γιατί» σε ερωτήσεις που του δίνονται. Έχει μεγαλύτερη γνώση στων χειρισμό και την δομή των λέξεων, καθώς κατανοεί την ομοιοκαταληξία και μπορεί να χωρίσει ή και να ενώσει τις λέξεις σε συλλαβές, αλλά και ήχους (φωνήματα). Τέλος, λέει μικρά αινίγματα και γνωρίζει ορισμένες παροιμίες.
Η χρονική περίοδος από 6 έως 7 χρονών θεωρείται μεταβατική, καθώς τα παιδιά έρχονται σε μια πιο άμεση και εκτεταμένη έκθεση στον γραπτό λόγο, αλλά και στο γραμματικό-συντακτικό σύστημα της ελληνικής γλώσσας. Ως εκ τούτου, δεν υπάρχουν πολλές βιβλιογραφικές αναφορές για την εξέλιξη της ομιλίας στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.
Δημοτικό (7 έως 11 χρονών)
Το παιδί πλέον είναι «μεγάλο»! Πηγαίνει δημοτικό και ξεφεύγει από την πιο έντονη προσοχή της νηπιαγωγού. Είναι πλέον όσο το δυνατόν πιο ανεξάρτητο. Οι προσδοκίες και οι απαιτήσεις του σχολικού περιβάλλοντος αυξάνονται, τόσο ακαδημαϊκά όσο και κοινωνικά, ζητώντας από εκείνο να ανταπεξέλθει σε αυτές. Εκτός όμως από τις απαιτήσεις, αυξάνονται και οι ικανότητές του! Το παιδί αρχίζει να αποκτά μια ευρύτερη λογική σκέψη. Έχει αναπτύξει πραγματολογικές δεξιότητες, προσαρμόζει την ομιλία του αλλά και την συμπεριφορά του, βάσει της σχέσης του με τον ενήλικα καθώς και την ηλικία και τις γνώσεις του συνομιλητή του. Τέλος, ακαδημαϊκά, αρχίζει να εξοικειώνεται με την μεταφορά του προφορικού του λόγου στον γραπτό, και να κατανοεί την έννοια της παθητικής φωνής, χρησιμοποιώντας την σωστά.
Βιβλιογραφία:
«Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί», Δήμητρα Κάτη, εκδόσεις Οδυσσέας.
