PsychologyNow Team

Τοξικότητα στην οικογένεια: Πώς το παιδί παίρνει τη θέση του αποδιοπομπαίου τράγου

Τοξικότητα στην οικογένεια: Πώς το παιδί παίρνει τη θέση του αποδιοπομπαίου τράγου

PsychologyNow Team
παιδιά οικογένειας με τοξικότητα όπου το το παιδί παίρνει τη θέση του αποδιοπομπαίου τράγου
Image credit: Andrew Seaman / unsplash.com

Μια κοινή μορφή γονεϊκής λεκτικής κακοποίησης είναι το παιδί να γίνεται ο αποδιοπομπαίος τράγος. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές αυτού του φαινομένου, πάντοτε όμως το θέμα είναι ο έλεγχος και η δύναμη μέσα στην οικογένεια.


Η έρευνα δείχνει πως το να υπάρχει ένα εξιλαστήριο θύμα δημιουργεί την εντύπωση στον γονιό ότι η οικογένειά του είναι πιο υγιής απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Η πρακτική αυτή ελαχιστοποιεί την ευθύνη του γονιού και δίνει μια εξήγηση για τα αρνητικά γεγονότα, αυξάνοντας την αίσθηση του ελέγχου. Ο ρόλος του αποδιοπομπαίου τράγου μπορεί είτε να εναλλάσσεται είτε να είναι σταθερός σε ένα συγκεκριμένο παιδί.

Το θέμα του αποδιοπομπαίου τράγου εμφανίζεται πολύ συχνά στην οικογένεια. Ανάμεσα στις μορφές λεκτικής βίας των γονιών, το φαινόμενο αυτό φαίνεται πως έχει σημαντική θέση. Σε μια οικογένεια όπου ένας ελεγκτικός, ανταγωνιστικός και ναρκισσιστικός γονιός έχει τον κυρίαρχο ρόλο, η υιοθέτηση του ρόλου του εξιλαστήριου θύματος από ένα άλλο μέλος μοιάζει ένα αποτελεσματικό εργαλείο για να διατηρηθεί ο έλεγχος, όχι μόνο στις καθημερινές οικογενειακές αλληλεπιδράσεις αλλά και στις αφηγήσεις των μελών της οικογένειας προς τρίτα άτομα.

Ο ερευνητής Γκάρι Γκέμιλ έχει διατυπώσει την άποψη ότι η ύπαρξη ενός αποδιοπομπαίου τράγου δίνει στον γονιό τη δυνατότητα να πιστεύει πως η οικογένειά του είναι πιο λειτουργική απ’ ό,τι πραγματικά είναι. Αν δηλαδή δεν υπήρχε το πρόβλημα με αυτό το συγκεκριμένο άτομο –το θύμα– τότε η οικογένεια θα ήταν τέλεια και η ζωή τους πολύ καλύτερη. Αυτό είναι σημαντικό γιατί παρακινεί τον γονιό να δημιουργήσει μια οικογενειακή αφήγηση με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο.

Σε μια άλλη έρευνα, οι ψυχολόγοι υπέθεσαν και στη συνέχεια έδειξαν πως η ύπαρξη ενός αποδιοπομπαίου τράγου επιτρέπει στους ανθρώπους να ελαχιστοποιούν την ενοχή και την ευθύνη τους σε σχέση με τα αρνητικά γεγονότα και επιπλέον τους δίνει την αίσθηση ότι έχουν περισσότερο έλεγχο, αφού υπάρχει πάντα το άτομο που ευθύνεται για μια άσχημη κατάσταση.

Ποιος παίρνει αυτόν τον ρόλο;

Σε οικογένειες όπως του Τιμ, ο ρόλος αυτός εναλλασσόταν ανάμεσα στα μέλη, επιτρέποντας στον πατέρα να επιβάλλει το δικό του μήνυμα:

Η αποτυχία απαγορευόταν. Το να αντιμιλήσεις ήταν προδοσία. Έκανες ό,τι έλεγε, δεχόσουν την κακοποίηση όπως σου δινόταν, ή σε αγνοούσε ή σε κατηγορούσε για τα πάντα. Ο γιος που δεν συμμορφωνόταν γινόταν ο αποδιοπομπαίος τράγος μέχρι να αλλάξει, να λάβει το μήνυμα, και τότε ο επόμενος φταίχτης γινόταν ο στόχος. Αυτό ξεκίνησε από την παιδική ηλικία, συνεχίστηκε στην εφηβεία και μέχρι την ενηλικίωση, όταν επιτέλους μπόρεσα να φύγω μακριά.

Σε άλλες οικογένειες, όπως της Αλίσα, αυτός ο ρόλος είναι μόνιμα αγκιστρωμένος σε ένα άτομο.

Ο μεσαίος μου αδερφός, ο Τομ, ήταν ο αποδιοπομπαίος τράγος της οικογένειας γιατί αντιμιλούσε και αντιστεκόταν στη χειραγώγηση της μητέρας μας. Ήταν ειρωνικό, γιατί από τα τέσσερα αδέρφια ήταν αυτός που είχε καταφέρει τα περισσότερα –ήταν αθλητικός και καλός μαθητής– όμως η μητέρα μας δεν άντεχε το γεγονός ότι δεν μπορούσε να τον διαχειριστεί με τον τρόπο που το κατάφερνε με εμένα και τα δύο μικρότερα αδέρφια μου. Κατηγορούσε τον Τομ για οτιδήποτε πήγαινε στραβά και έπειθε και τον πατέρα μου με ψεύτικες κατηγορίες για την υπαιτιότητα του Τομ. Εμείς οι υπόλοιποι ήμασταν διακριτικοί και λέγαμε ελάχιστα, προσπαθώντας να μείνουμε ουδέτεροι ώστε να μη στραφεί εναντίον μας. Ο Τομ έφυγε από το σπίτι στα 18, σπούδασε νομικά και σταμάτησε να μιλάει με τους γονείς μας τα τελευταία δέκα χρόνια. Εγώ ακόμα έχω επαφές μαζί του, όμως τα αδέρφια μου ακόμα φοβούνται πολύ να δυσαρεστήσουν τη μητέρα μας, ακόμα και ως ενήλικες.

Δεν χρειάζεται η οικογένεια να είναι μεγάλη για να γίνει κάποιος ο αποδιοπομπαίος τράγος. Επίσης, μόνο τα παιδιά γίνονται. Η μη ανάληψη της ευθύνης είναι ένα από τα πλεονεκτήματα του να υπάρχει ένα «μαύρο πρόβατο».


Διαβάστε σχετικά: Ο αποδιοπομπαίος τράγος στις δυσλειτουργικές οικογένειες: ένα αβάσταχτο φορτίο


Πώς επιλέγεται ο αποδιοπομπαίος τράγος

Αν και η επιστήμη προσπαθεί να φωτίσει τα κίνητρα για την ανάδειξη του αποδιοπομπαίου τράγου, δεν υπάρχουν έρευνες που να μελετούν τον τρόπο με τον οποίο επιλέγεται ο στόχος. Ας δούμε ορισμένες ψυχοθεραπευτικές ιστορίες που μπορεί παρ’ όλα αυτά να έχουν ενδιαφέρον.

1. Ο επαναστάτης

Καθώς η λεκτική κακοποίηση βασίζεται στον έλεγχο και στην ανισορροπία δύναμης, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το παιδί που παρεκκλίνει από το πρόγραμμα, ανεξάρτητα από το είδος του προγράμματος, θα ξεχωρίσει και θα περιθωριοποιηθεί. Αυτό το μοτίβο καθρεφτίζεται στην ιστορία της Αλίσα και του αδερφού της, ενώ μπορεί να είναι και η αφορμή για την εναλλαγή του ρόλου αυτού μέσα σε άλλες οικογένειες.

2. Ο ευαίσθητος

Ο εκφοβισμός και η περιθωριοποίηση σχετίζονται με παρόμοιες προθέσεις, ενώ και τα δύο δίνουν στον θύτη μεγάλη δύναμη. Η ικανοποίηση για τον θύτη μπορεί να αυξηθεί όταν το παιδί που επιλέγεται απαντάει και αντιδρά. Επιπλέον, η ευαισθησία του παιδιού δίνει την ευκαιρία στον γονέα να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του, καθώς ήταν «απαραίτητο να σκληρύνει το παιδί ή να σταματήσει να είναι τόσο ευαίσθητο».

Αυτό συμβαίνει τόσο σε γιους όσο και σε κόρες και δυστυχώς εμφανίζεται ως συχνό μοτίβο σε πολλές οικογένειες. Τα υπόλοιπα παιδιά κάνουν ό,τι μπορούν για να καταπιέσουν τις συναισθηματικές τους αντιδράσεις, το οποίο ναι μεν τους δίνει κάλυψη αλλά προκαλεί άλλου είδους τραύματα.

3. Η εξαίρεση

Έχω παρατηρήσει πως ειδικά οι μητέρες που δημιουργούν τον ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου, πιστεύουν ότι το παιδί τους είναι η εξαίρεση και αυτό συχνά λειτουργεί ανακουφιστικά για την επάρκειά τους. Το παιδί αυτό είναι διαφορετικό τόσο από τη μητέρα όσο και από τα υπόλοιπα παιδιά της και όταν βλέπει ότι δεν μπορεί να αντεπεξέλθει ρίχνει το φταίξιμο στο παιδί. Στην οικογενειακή αφήγηση, αυτό το παιδί συνήθως φέρει το φορτίο της ευθύνης για τις δυσκολίες που τυχόν βιώνει η μητέρα.

4. Η υπενθύμιση

Αυτό προκύπτει πιο συχνά για παιδιά διαζευγμένων γονιών που είτε μοιάζουν είτε αντιδρούν όπως ο πρώην σύζυγος. Συμβαίνει όμως και με τα παιδιά που υποτίθεται ότι μοιάζουν με έναν άλλο συγγενή τον οποίον δεν συμπαθούν ιδιαίτερα ή είναι εκείνος το μαύρο πρόβατο.

Η πρακτική του αποδιοπομπαίου τράγου είναι μορφή λεκτικής κακοποίησης, ανεξάρτητα από το πόσο φυσιολογικό ή δικαιολογημένο φαίνεται. Και τελικά δεν έχει καμία σημασία πώς οι γονείς επιλέγουν τα θύματα. Το μόνο που έχει σημασία είναι ότι το κάνουν.


Nat Pap
Απόδοση: Ναταλία Παπακώστα, Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Ισμήνη Τσοχαλή, επιμελήτρια κειμένων
Πηγή

 

*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*

2. banner diafhmishs mypsychologist koino

Κάντε like στην σελίδα μας στο Facebook 
Ακολουθήστε μας στο Twitter 

Βρείτε μας στα...