Όλοι είμαστε μέσα σε δίνη αυτή τη περίοδο, όλοι μας έχουμε χάσει κάτι και πενθούμε γι’ αυτό... αλλά χρειάζεται να σκεφτόμαστε πως αυτό που μοιάζει σήμερα με «μαύρη τρύπα», όταν κάνει το κύκλο του θα είναι μια ανάμνηση, μέρος της συλλογικής μας ιστορίας.
Γράφοντας για τη συμβολή της τέχνης στην αντιμετώπιση συναισθημάτων που συνδέονται με αβεβαιότητα, απώλεια, πένθος και το φόβο του θανάτου, γνωρίζω πως είναι ένας προσωπικός τρόπος να διαβώ κι εγώ το άγνωστο μονοπάτι στο οποίο βρισκόμαστε όλοι τις τελευταίες εβδομάδες. Επιλέγω συνειδητά να εστιάσω σ’ αυτά που ξέρω για να μπορέσω να αντέξω αυτά που δεν γνωρίζω.
Η ιδέα λοιπόν πως η δημιουργία εικόνων μπορεί να λειτουργήσει ανακουφιστικά στη διαχείριση δύσκολων, ίσως και αφόρητων συναισθημάτων, που έχουν να κάνουν με την απώλεια, είναι γνωστές από την εποχή των σπηλαίων. Μέσα από σύμβολα και τελετουργικά οι άνθρωποι παγκοσμίως πενθούν για τις απώλειες τους και παρηγορούνται σε όλα τα χρόνια της ύπαρξης τους.
Ακόμη και σε αυτή την πρωτόγνωρη συνθήκη, μικρά παιδιά απ’ όλο το κόσμο ζωγραφίζουν ουράνια τόξα επιθυμώντας μέσα από την απεικόνιση συμβόλων να διατηρήσουν την ελπίδα ζωντανή μέσα στην καταιγίδα. Τα σύμβολα φαίνεται πως ενώ μπορούν να αποδοθούν με πολύ προσωπικό τρόπο, παράλληλα έχουν την ιδιότητα να εκφράσουν κι ένα σύνολο, αποτελώντας μέρος ενός «Συλλογικού Ασυνείδητου» που έχει πει κι ο αγαπημένος ψυχαναλυτής Carl Jung [1].
Όσον αφορά το πένθος, ενώ αυτό συνδέεται εύκολα με τη φυσική απώλεια, δεν σκεφτόμαστε πως συναισθήματα παρόμοια με αυτά που μπορεί να αναδυθούν από το θάνατο κάποιου αγαπημένου μας, μπορούν να προκληθούν και από συμβολικές απώλειες, σαν αυτές που βιώνουμε όλοι τώρα.
Διαβάστε σχετικά: Πώς μπορούμε να εστιάσουμε την προσοχή μας μόνο στα πράγματα που επιθυμούμε;
Αυτή τη περίοδο η στέρηση της κανονικότητας μας, σε συνδυασμό με την ανησυχία για τη νόσο και την επαγγελματική και οικονομική αβεβαιότητα, σίγουρα προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα σε όλους μας, ακόμη κι αν αυτά προκύψουν στον καθένα σε διαφορετικό χρόνο.
Έχουμε να πενθήσουμε για πολλά πράγματα αυτή τη στιγμή, από μια βόλτα στο πάρκο, μέχρι το θάνατο ενός αγνώστου που πεθαίνει χιλιάδες μίλια μακρυά από μας. Παράλληλα, έχουμε και λόγους για να νιώθουμε ευγνωμοσύνη αυτή τη περίοδο, όπως συχνά συμβαίνει όταν χάνουμε κάποιον αγαπημένο μας και αναπολούμε την προηγούμενη παρουσία του στη ζωή μας.
Ποια είναι όμως η συμβολή της τέχνης σ΄ όλα αυτά; Το τελευταίο καιρό ακούμε συχνά να γίνονται αναφορές στον ιό σαν τον «αόρατο εχθρό», και μου έρχεται στο μυαλό η φράση του ζωγράφου Paul Klee που έχει πει πως η τέχνη μπορεί να κάνει το αόρατο, ορατό. Η τέχνη, ναι, μπορεί να προσφέρει πολλές ευκαιρίες, σε αυτή τη περίοδο πένθους που βιώνουμε παγκοσμίως, όχι μόνο για συναισθηματική αποφόρτιση αλλά και για να μας εμπνεύσει να καταγράψουμε, να επεξεργαστούμε, ακόμη και να βρούμε ένα προσωπικό νόημα σ’ αυτό που μας συμβαίνει.
Κατά το παρελθόν σε περιόδους κρίσης, οι δημιουργικές διαδικασίες έχουν αποδειχτεί ικανές να μετατρέψουν το φόβο, τον πόνο και το χάος σε κάτι χειροπιαστό, σε κάτι που μπορούμε ν’ αντέξουμε. Αυτό το διαπιστώνουμε μέσα από σπουδαία έργα τέχνης με παραδείγματα όπως, την Γκουέρνικα του Πικάσο[2] που αποτυπώνει τη φρίκη ενός πολέμου, αλλά και την Έναστρη Νύχτα του Βαν Γκογκ[3] που είναι η πιο διάσημη απεικόνιση της θέας από το κελί του καλλιτέχνη σε μια περίοδο εγκλεισμού του.
Ακόμα, δεν μπορώ να μην αναφέρω την Κραυγή του Μουνκ[4], ένα έργο που του έχει αποδοθεί πως συμβολίζει τον υπαρξιακό τρόμο του ανθρώπινου είδους, αλλά και τον Σκεπτόμενο του Ροντέν[5], ένα διάσημο γλυπτό που δείχνει έναν άνθρωπο που στοχάζεται το πεπρωμένο του. Πόσο επίκαιρα αλήθεια φαντάζουν όλα αυτά τα έργα στη παρούσα κατάσταση κρίσης που βιώνουμε; Η τέχνη έχει αποδείξει πως μπορεί να απαλύνει τις πληγές των ανθρώπων από τις μεγάλες συμφορές που κατά καιρούς έχουν βιώσει, και όχι απλώς να τις απεικονίσει.
Με αυτή την πεποίθηση γεννήθηκε και η εικαστική ψυχοθεραπεία, από την ιδέα δηλαδή πως οι δημιουργικές διαδικασίες θα αναδείξουν εικόνες μέσα από μια συμβολική γλώσσα και σ’ ένα προστατευμένο πλαίσιο μπορούν να θεραπεύσουν βιωμένες τραυματικές εμπειρίες. Γενικότερα η διαδικασία της ψυχοθεραπείας, οφείλει να λειτουργεί ως δίοδος αναγνώρισης και έκφρασης συναισθημάτων, όπου χρειάζεται να βρεθούν οι κατάλληλες λέξεις για να μπορέσουν να επικοινωνηθούν.
Ως εκ τούτου ο άνθρωπος μπορεί να ανακουφιστεί, και μέσα από αλλαγές να εδραιώσει μια περισσότερο λειτουργική ζωή για τον ίδιον. Ωστόσο, η λεκτική έκφραση επώδυνων συναισθημάτων δεν είναι αυτονόητη για όλους, ειδικά όταν αυτά έχουν προκληθεί μέσα από μεγάλες και απότομες αλλαγές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, συχνά οι λέξεις δεν μοιάζουν αρκετές για να δώσουν νόημα στο βίωμα.
Πέρα από αυτό όμως, χαρακτηριστικό της λεκτικής έκφρασης είναι και η γραμμική πορεία που ακολουθεί η γλώσσα. Αντιθέτως, η δημιουργική διαδικασία δεν είναι γραμμική και άρα μετά από απρόβλεπτα γεγονότα, που πολλές φορές δεν εξηγούνται λογικά, η καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να αποτυπώσει καλύτερα τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου που βάλλεται και ενδεχομένως να το ανακουφίσει.
Αυτή η περίοδος αστάθειας και ανησυχίας, την οποία καθολικά βιώνει όλη η ανθρωπότητα, σίγουρα δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί μόνο με τη λογική, όσα αξιόπιστα επιστημονικά άρθρα κι αν διαβάσουμε. Ίσως να έχουμε αμφιθυμία από κύματα μελαγχολίας και αισιοδοξίας που μας διαπερνούν.
Διαβάστε σχετικά: Μια αλλιώτικη άνοιξη με ελπίδα τις αξίες μας
Κανείς μας δεν μπορεί να αποδεχτεί αβίαστα πως το πρωτόγνωρο φαινόμενο της κοινωνικής απομόνωσης είναι αυτή τη στιγμή μια επιτακτική ανάγκη, ευεργετική για την υγεία. Αυτό όμως είναι το παράδοξο που ζούμε και ενώ συγκρουόμαστε μαζί του, πρέπει να το διαχειριστούμε, να το αντέξουμε και αν μπορέσουμε να το νοηματοδοτήσουμε κάποια στιγμή. Η τέχνη σε όλο αυτό μπορεί να είναι σύμμαχος, μιας και συχνά ο σκοπός της, άμεσος ή έμμεσος, είναι να μας ξαφνιάζει με παράδοξους τρόπους.
Εγώ από τη θέση της ψυχοθεραπεύτριας μέσω τέχνης πρεσβεύω τα εικαστικά, ωστόσο κι άλλες μορφές τέχνης μπορούν να λειτουργήσουν εξίσου παρηγορητικά αυτή τη περίοδο. Θα ήθελα λοιπόν κλείνοντας να σας προτρέψω, κι εμένα μαζί με εσάς, σε δημιουργικούς τρόπους έκφρασης, όχι όμως με στόχο να παραμείνουμε παραγωγικοί μέσα σε αυτή την περίοδο κρίσης.
Το ζητούμενο είναι να μπορέσουμε να εκφράσουμε συναισθήματα που έχουν ήδη προκληθεί ή θα προκληθούν από την απώλεια μιας κανονικότητας, αυτής της ξεχωριστής, προσωπικής μας κανονικότητας που όλοι βιώναμε μέχρι το ξέσπασμα της πανδημίας. Όλοι είμαστε μέσα σε δίνη αυτή τη περίοδο, όλοι μας έχουμε χάσει κάτι και πενθούμε γι’ αυτό... αλλά χρειάζεται να σκεφτόμαστε πως αυτό που μοιάζει σήμερα με «μαύρη τρύπα», όταν κάνει το κύκλο του θα είναι μια ανάμνηση, μέρος της συλλογικής μας ιστορίας.
Βιβλιογραφία:
1. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το Συλλογικό Ασυνείδητο («Collective Unconscious») www.cgjungpage.org/learn/jung-lexicon#collectiveunconscious
2. «Γκουέρνικα», Πάμπλο Πικάσο, 1937, λάδι σε καμβά, 3,54 x 7,82μ., Μαδρίτη www.pablopicasso.org/guernica.jsp
3. «‘Eναστρη νύχτα», Βίνσεντ βαν Γκογκ, 1889, λάδι σε μουσαμά, 73,7 x 92,1εκ., Νέα Υόρκη www.vangoghgallery.com/painting/starry-night.html
4. «Η Κραυγή», Έντβαρτ Μουνκ, 1893, ελαιογραφία, 35,5 x 25,4εκ., Όσλο www.munchmuseet.no/en/munch
5. «Ο σκεπτόμενος», Ζαν Μπατίστ Ροντέν, 1882, άγαλμα από ορείχαλκο, αρχικό μέγεθος: 71,5εκ. (ύψος), Παρίσι musee-rodin.fr/en/collections/sculptures/thinker
