Αν ακούμε συχνά μια αβάσιμη είδηση, μπορεί τελικά να αρχίσουμε να πιστεύουμε ότι είναι αληθής. Αυτό το φαινόμενο, γνωστό ως η «επίδραση της εικονικής αλήθειας», χρησιμοποιείται από πολιτικούς και διαφημιστές.
Αν νομίζετε ότι έχετε ανοσία σε αυτό το φαινόμενο, τότε κάνετε λάθος, αφού μία έρευνα1 βρήκε πως οι άνθρωποι τείνουν να είναι επιρρεπείς σε αυτό, ανεξάρτητα από τις γνωστικές ικανότητές τους.
Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας από αυτήν την ψευδαίσθηση. Μια μελέτη2 για τη γνωστική λειτουργία βρήκε, ότι όταν χρησιμοποιούμε τη γνώση μας για την επαλήθευση ενός ψευδούς ισχυρισμού, τότε μπορεί να μάς αποτρέψει από την πεποίθηση ότι είναι αληθής, όταν τον βλέπουμε να επαναλαμβάνεται. Αλλά ίσως να χρειαστούμε λίγη ώθηση για να το καταφέρουμε.
Η «επίδραση της εικονικής αλήθειας», πηγάζει από το γεγονός ότι επεξεργαζόμαστε επαναλαμβανόμενες δηλώσεις με μεγαλύτερη ευκολία: παρερμηνεύουμε το αίσθημα της ευφράδειας με την ένδειξη ότι η είδηση που ακούμε είναι αληθής.
Το φαινόμενο αυτό προκύπτει όταν ακούμε κατ’ επανάληψη μια είδηση που γνωρίζουμε ότι είναι λάθος, όπως για παράδειγμα Το γρηγορότερο ζώο της γης είναι η λεοπάρδαλη. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ αναρωτήθηκαν εάν η καθοδήγηση των συμμετεχόντων με στόχο την εστίαση στην ακρίβεια μιας είδησης, θα μπορούσε να τους ενθαρρύνει να χρησιμοποιούν τις υπάρχουσες γνώσεις τους, αποφεύγοντας να βασίζονται στα αισθήματα ευφράδειάς τους.
Στην αρχική μελέτη, η ομάδα ζήτησε από 103 συμμετέχοντες να διαβάσουν 60 ευρέως γνωστές ειδήσεις, κάποιες από τις οποίες ήταν αληθείς, όπως Η πόλη της Ιταλίας η οποία φημίζεται για τα κανάλια της, είναι η Βενετία, ενώ κάποιες ήταν ψευδείς, όπως Ο πιο κοντινός πλανήτης στον ήλιο είναι η Αφροδίτη.
Η μια ομάδα των συμμετεχόντων αξιολόγησε πόσο ενδιαφέρουσα ήταν η κάθε είδηση, ενώ η άλλη ομάδα πόσο αληθής ήταν η κάθε είδηση. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μέρους της έρευνας και οι δυο ομάδες διάβασαν τις ίδιες 60 ειδήσεις μαζί με 60 νέες ειδήσεις (ξανά ένα μείγμα αληθινών και ψευδών ειδήσεων), αξιολογώντας την ειλικρίνειά τους.
Διαβάστε σχετικά: Το ψέμα διαδίδεται ταχύτερα από την αλήθεια στα κοινωνικά μέσα
Οι ερευνητές βρήκαν ότι οι συμμετέχοντες οι οποίοι είχαν εστιάσει στο πόσο ενδιαφέρουσες ήταν οι ειδήσεις στο πρώτο μέρος της έρευνας, εμφάνισαν την «επίδραση της εικονικής αλήθειας», αξιολογώντας ψευδείς ειδήσεις που είχαν ήδη δει ως περισσότερο αληθινές από τις ψευδείς ειδήσεις που ήταν νέες για αυτούς. Ωστόσο η ομάδα που είχε αρχικά εστιάσει στην ακρίβεια των ειδήσεων, δεν εμφάνισε αυτό το φαινόμενο.
Αυτό το εύρημα δείχνει πως η αξιοποίηση των γνώσεών μας για την κριτική ανάλυση μιας είδησης, όταν τη συναντούμε για πρώτη φορά, μπορεί να μας προστατεύει από την επίδραση της εικονικής αλήθειας, παρουσιάζοντας παράλληλα μακροχρόνιες επιπτώσεις. Για παράδειγμα, σε ένα άλλο πείραμα, η ομάδα βρήκε ότι οι συμμετέχοντες οι οποίοι είχαν αρχικά εστιάσει στην ακρίβεια των ειδήσεων, δεν έδειξαν κανένα σημάδι υποτροπής στην επίδραση της εικονικής αλήθειας, ακόμη και δυο μέρες αργότερα.
Όμως, ο συλλογισμός της ακρίβειας μιας είδησης είναι χρήσιμος μόνο όταν ήδη διαθέτουμε την κατάλληλη γνώση, όπως ότι ο κοντινότερος πλανήτης στον ήλιο είναι ο Ερμής και όχι η Αφροδίτη. Σε περαιτέρω έρευνες, η ομάδα διαπίστωσε πως η αξιολόγηση της αλήθειας άγνωστων ψευδών ειδήσεων, όπως Ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ ήταν ο Garfield, δεν τους προστάτευσε από την επίδραση της εικονικής αλήθειας.
Θα ήταν ενδιαφέρον να γνωρίζουμε εάν η διασταύρωση πληροφοριών μέσω εξωτερικών πηγών όπως το διαδίκτυο ή οι εγκυκλοπαίδειες που απαιτούν περισσότερη προσπάθεια απ' ότι γνώση, λειτουργεί αποτελεσματικά για την καταπολέμηση της ψευδαίσθησης.
Ωστόσο, οι ερευνητές υποστηρίζουν, ότι οι υπάρχουσες γνώσεις που χρειάζονται για την αντιμετώπιση ψευδών ισχυρισμών δεν είναι πάντοτε επαρκείς, καθώς τα ευρήματά τους προτείνουν ότι οι άνθρωποι ίσως να χρειάζονται μια μικρή ώθηση για την αξιοποίηση των γνώσεων τους. Η εκπαίδευση παρέχει μόνο ένα μέρος της λύσης για την κρίση της παραπληροφόρησης. Χρειάζεται επίσης να προτρέπουμε τους ανθρώπους να συγκρίνουν προσεκτικά τους εισερχόμενους ισχυρισμούς με όσα ήδη γνωρίζουν, αναφέρουν.
Πηγή: digest.bps.org.uk
Έρευνες:
1. Investigating the robustness of the illusory truth effect across individual differences in cognitive ability, need for cognitive closure, and cognitive style
2. An initial accuracy focus prevents illusory truth
Απόδοση: Κατερίνα Λειβαδάρου - Ψυχολόγος
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
