Η Παθολογική Αποφυγή Απαιτήσεων αναφέρεται, για πρώτη φορά από την Elizabeth Newson, την δεκαετία του ’80, με σκοπό να περιγραφεί το προφίλ μιας ομάδας παιδιών που η ίδια είχε αξιολογήσει στα πλαίσια του Ερευνητικού Προγράμματος για το Παιδί, στο Νότιγχαμ της Αγγλίας. Πρόκειται λοιπόν, για ένα προφίλ συμπεριφοράς που συναντάται συχνά σε άτομα που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού.
Κάποιες από τις κοινές δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίζουν τα άτομα με αυτισμό αφορούν την κοινωνική αλληλεπίδραση, τις επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές καθώς και την δυσκολία επεξεργασίας πληροφοριών. Ωστόσο τα άτομα με ΠΑΑ διακρίνονται επιπλέον από ακραία αποφυγή καθημερινών απαιτήσεων και προσδοκιών. Αυτού του είδους η συμπεριφορά οφείλεται σε έντονο άγχος προερχόμενο από την ανάγκη για έλεγχο.
Πρόκειται για μια όχι πολύ συχνή συνθήκη ωστόσο είναι σημαντικό να την κατανοήσουμε προκειμένου να αποφευχθεί η λανθασμένη διάγνωση, καθότι πολύ συχνά στον Αυτισμό μπορεί να υπάρχει συννοσηρότητα. Η σωστή διάγνωση και κατανόηση οδηγεί και στην κατάλληλη υποστήριξη του ατόμου με αυτισμό*.
Χαρακτηριστικά της ΠΑΑ
Η ΠΑΑ μπορεί να επηρεάσει το άτομο σε διάφορους τομείς της ζωής του και πολύ συχνά δημιουργεί έντονο στρες και ματαίωση στους γονείς και περιβάλλον του ατόμου. Πολύ συχνά, άτομα με ΠΑΑ και Αυτισμό Υψηλής Λειτουργικότητας μπορεί να μην λαμβάνουν διάγνωση καθότι έχουν εξαιρετικά υψηλό δείκτη νοημοσύνης, φαίνεται να κατανοούν το κοινωνικό τους περιβάλλον και να έχουν εξαιρετικές επικοινωνιακές δεξιότητες συγκριτικά με άλλους στο φάσμα του αυτισμού, ωστόσο η πραγματικότητα δεν είναι έτσι ακριβώς όπως φαίνεται καθότι επί της ουσίας παρουσιάζουν πρόβληματα στην κατανόηση ουσιαστικών κοινωνικών ζητημάτων και καταστάσεων.
Ένα υποκείμενο με ΠΑΑ παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά:
- Αντιστέκεται και αποφευγεί τις καθημερινές απαιτήσεις της ζωής
- Χρησιμοποιεί κοινωνικές στρατηγικές ως μέρος της αποφυγής (δικαιολογίες, αποπροσανατολισμός κτλ)
- Φαίνεται κοινωνικό αλλά υστερεί κατανόησης
- Βιώνει υπερβολικές διακυμάνσεις διάθεσης
- Είναι έντονα παρορμητικό
- Έχει την τάση να παίζει ρόλους και να προσποιείται
- Παρουσιάζει εμμονική συμπεριφορά συχνά στοχοποιώντας συγκεκριμένα άτομα.
Τα υποκείμενα με το παραπάνω προφίλ μπορεί συχνά να παρουσιάζονται ως αυταρχικά και ελεγκτικά, κυρίως όταν αισθάνονται έντονο άγχος. Ωστόσο μπορεί να είναι αινιγματικά και γοητευτικά όταν νιώθουν ασφάλεια και επίσης όταν νιώθουν ότι έχουν τον έλεγχο των πραγμάτων. Κρίνεται απαραίτητο να αναγνωρίσουμε ότι τα συγκεκριμένα άτομα κρύβουν μια αναπηρία και επομένως χρήζουν υποστήριξης. Όσο πιο σύντομα αναγνωριστεί η ΠΑΑ στο άτομο τόσο το καλύτερο, όσον αφορά την κατάλληλη μέθοδο υπόστηριξης του.
Σύμφωνα με το Elizabeth Newson Centre, τα άτομα με ΠΑΑ συχνά παρουσιάζουν ένα παθητικό ιστορικό. Πιο συγκεκριμένα;
- Δεν έφταναν
- Πετούσαν παιχνίδια
- Απλά παρακολουθούσαν
- παρουσιάζαν καθυστέρηση στα επιτεύγματα τους
Καθώς μεγαλώνουν τα άτομα με ΠΑΑ έχουν την απαίτηση τα πάντα να γίνονται με τους δικούς τους όρους και αρχίζουν ενεργητικά να αποφεύγουν ο,τιδήποτε τους ζητείται. Συνήθως, οι γονείς νιώθουν ότι έχουν αποτύχει στην ανατροφή των παιδιών τους λόγω της αδυναμίας τους να κατανοήσουν την συμπεριφορά τους. Συνεπώς, οι γονείς χρειάζονται συστηματική υποστήιξη καθώς τα παιδιά μπορεί να παρουσιάσουν σοβαρές συμπεριφορικές προκλήσεις.
Ενώ συχνά η αποφυγή απαιτήσεων και υπακοής μπορεί να συναντάται στην φυσιολογική ανάπτυξη των παιδιών αυτό που την καθιστά παθολογική σε παιδιά με αυτισμό είναι ο τρόπος που αυτή εκδηλώνεται. Η φύση της αποφυγής στη ΠΑΑ μπορεί συχνά να φτάνει σε σοκαριστικά επίπεδα που προκαλούν έντονα προβλήματα στο άτομο και τον περίγυρό του.
Τα άτομα με ΠΑΑ συνήθως εκλαμβάνουν μια απλή απαίτηση, όπως για παράδειγμα το να βγούνε από το σπίτι ή να συμμετάσχουν σε μια δραστηριότητα ως απαίτηση.
Επίσης, τα άτομα αυτά μπορεί να χρησιμοιποιούν τις παρακάτω κοινωνικές δεξιότητες προκείμενου να απόφυγουν μια κοινωνική απαίτηση:
- Αποπροσανατολίζοντας το άτομο που προτείνει η απαιτεί κάτι
- Αναγνωρίζοντας την απαίτηση αλλά δικαιολογώντας τον εαυτό τους
- Με αναβλητικότητα και διαπραγμάτευση
- Καθιστώντας τον εαυτό τους φυσικά ανήμπορο
- Αποσυρόμενοι στην φαντασία
- Με έντονες εκρήξεις επιθετικότητας
Το άγχος τους προέρχεται από την αίσθηση ότι δεν ελέγχουν την κατάσταση, γεγονός που τους κάνει να νιώθουν εξαιρετικά ανασφαλείς.
Τα επίπεδα της κατανόησής του ατόμου με ΠΑΑ είναι τέτοια ώστε το άτομο να είναι ικανό να προσαρμόσει τις στρατηγικές του στον συνομιλήτή του. Οι γονείς συνήθως χαρακτηρίζουν αυτήν την συμπεριφορά ως χειριστική.
Προκειμένου να απόφυγουν τις καθημερινές απαιτήσεις μπορεί να φτάσουν και σε σημεία ακραίας επιθετικότητας. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε έντονο πανικό, όταν όλες οι άλλες στρατηγικές έχουν αποτύχει. Σε μια τέτοια στιγμή έκρηξης το άτομο μπορεί να αρχίσει ξαφνικά να φωνάζει, να πετάει αντικείμενα ή να ασκεί σωματική βία.
Τα άτομα με ΠΑΑ μπορεί:
- εξαρχής να εμφανίζονται κοινωνικά
- να έχουν μάθει αρκετές κοινωνικές δεξιότητες για να επιτύχουν τους στόχους τους
- να υϊοθετούν τακτικές οι οποίες μπορεί να είναι αποτελεσματικές με συγκεκριμένο πρόσωπο
- να είναι αδιάκριτα και να στερούνται βάθος
- Μπορεί να παραπλανούν, να επιδεικνύουν υπεροχή και δύναμη και ίσως να αντιδρούν υπερβολικά σε εμφανώς ασήμαντα γεγονότα.
- Να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αντίληψη ορίων και στην κατανόηση των κοινωνικών υποχρεώσεων, όπως επίσης και στην ανάληψη ευθύνης των πράξεών τους
- Η συμπεριφορά τους συγχέει και διακρίνονται από αντιφάσεις στην διάθεσή τους πχ. Ένα παιδί που αγκαλιάζει τους γονείς τους ενώ συγχρόνως λέει πως τους μισεί
- Ως παιδιά, να μην έχουν το αίσθημα της ντροπής ή υπηρεφάνιας και να συμπεριφέρονται ατίθασα
- Να αποτυγχάνουν να κατανοήσουν τους άγραφα κοινωνικούς κανόνες μεταξύ παιδιών και ενηλίκων
- Να συμπεριφερόνται με υπερβολικά φιλικό ή ακόμη και με υπερβολικά αυταρχικό τρόπο.
Συναισθήματα
Τα παιδιά με ΠΑΑ μπορεί να αλλάξουν διάθεση από την μια στιγμή στην άλλη. Οι αντιδράσεις τους και τα συναισθήματα μπορεί να φαίνονται στους γύρω τους υπερβολικά και δραματικά, συχνά χωρίς προφανής αιτία.
Ωστόσο αυτή η εναλλαγή διάθεσης μπορεί να είναι η απάντηση σε μια αντιλαμβανόμενη πίεση η απαίτηση προερχόμενη από την ανάγκη για έλεγχο. Το γεγονός αυτό μπορεί να κάνει τα παιδιά με ΠΑΑ πολύ απρόβλετα και συνήθως για τα περισσότερα άτομα η δυσκολία αυτή συνεχίζεται και μετά την ενηλικίωσή τους.
Τα υποκείμενα με ΠΑΑ κυρίως τα παιδιά παρουσιάζουν συνήθως έντονο ενδιαφέρον στην προσποίηση και στο παιχνίδι ρόλων και κάποιες φορές με ακραίο τρόπο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτό μπορεί να αποτελεί μια στρατηγική αποφυγής των απαιτήσεων ή ανάγκη άσκησης ελέγχου. Συνήθως σε κάθε παρόμοια κατάσταση θα προσπαθήσουν να έχουν τον πρώτο ρόλο γεγονός που μπορεί να τους φέρει σε σύγκρουση με άλλα παιδιά. Κάτι που συχνά παρατηρούμε σε παιδιά με ΠΑΑ είναι η τάση να μιμούνται έντονα και να αναλαμβάνουν ρόλους άλλων, υιοθετώντας το στυλ τους και επιπλέον αναπαράγοντας επανειλημμένα σκηνές που είδαν η άκουσαν.
Ομιλία
Τα περισσότερα παιδιά με το συγκεκριμένο προφίλ θα παρουσιάσουν καθυστέρηση στην ανάπτυξη της ομιλίας. Σε αντίθεση με άλλα υποκείμενα στο φάσμα του αυτισμού τα άτομα με ΠΑΑ παρουσιάζουν μια καλύτερη χρήση της βλεμματικής επαφής και καλύτερο συγχρονισμό στην συνομιλία με τους άλλους. Ωστόσο, έχουν την τάση να αποφεύγουν την βλεμματική επαφή όταν αγνοούν απαιτήσεις που μπορεί να απευθύνονται σε εκείνους.
Γενικότερα, τείνουν να έχουν δυσκολία στην κατανόηση μη λεκτικής επικοινωνίας ενώ μπορεί να μην διακρίνουν τον σαρκασμό ή το πείραγμα ως τέτοια αλλά να τα εκλαμβάνουν ως κυριολεξία.
Ενώ συνήθως καταφέρνουν να χρησιμοποιούν την γλώσσα άνετα και μπορεί να διακρίνονται από ευφράδεια λόγου, ωστόσο η γνωστική κατανόηση δεν βρίσκεται σε αντίστοιχο επίπεδο και συχνά δυσκολεύονται να καταλάβουν τα όσα λέγονται καθώς χρείαζονται πολύ περισσότερο χρόνο στο να επεξεργαστούν την πληροφορία.
Οι παραπάνω δυσκολίες μπορεί να εντείνουν την σύγχυσή που νιώθουν και κατ’επέκταση το έντονο άγχος τους.
Εμμονική συμπεριφορά, συχνά επικεντρωμένη σε άλλους ανθρώπους.
Τα υποκείμενα με ΠΑΑ, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αποκτούν μεγάλο ενδιαφέρον με το να προσποιούνται χαρακτήρες και να αναπαράγουν σενάρια. Συνήθως τα θέματα της εμμονής τους μπορεί να περιλαμβάνουν συγκεκριμένα υποκείμενα με τα οποία αλληλεπιδρούν. Η συγκεκριμένη ενασχόληση όταν γίνεται σε έντονο εμμονικό βαθμό μπορεί να οδηγήσει σε ενοχές, σε θυματοποίηση ή και παρενόχληση προκαλώντας μεγάλο πρόβλημα στις κοινωνικές σχέσεις και στις σχέσεις με τους συνομήλικους
Αισθητηριακές διαφορές
Τα άτομα με ΠΑΑ υποφέρουν επιπλέον από δυσκολίες στην επεξεργασία αισθητηριακών ερεθισμάτων και πληροφοριών όπως συμβαίνει και με άλλα άτομα που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού. Τέτοιες δυσκολίες μπορεί να συνδέονται με τον ήχο π.χ. Υπερευαισθησία ή υποευαισθήσια ή δυσκολίες στην γεύση. Επιπλέον τα άτομα με ΠΑΑ μπορεί να αντιμετωπίζουν και σοβαρά θέματα με την επίγνωση του σώματός τους.
Σοβαρές συμπεριφορικές δυσκολίες
Μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων με ΠΑA μπορεί να αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στην επεξεργασία και ρύθμιση των συναισθημάτων τους, κυρίως του θυμού. H κατάρρευση είναι ένας όρος που συνήθως χρησιμοποιείται όταν το άτομο κατακλύζεται από πληροφορίες ή συναισθήματα σε μια δεδομένη στιγμή (από τον αγγλικό όρο meltdown). Όταν το άτομο λοιπόν βρίσκεται βιώνει έντονο άγχος ή κρίσεις πανικού μπορεί να απαντήσει με “κατάρρευση” η οποία μπορεί να οδηγήσει είτε σε λεκτική είτε σε σωματική βία. Σε μια τέτοια περίπτωση είναι πολύ σημαντικό να προσπαθούμε να ηρεμήσουμε το άτομο διαβεβαιώνοντάς το ότι είναι ασφαλές και ότι είμαστε εκεί για να το προστατέψουμε και όχι να το τιμωρήσουμε. Τεχνικές χαλάρωσης και αποφόρτισης είναι το κλειδί για να επαναφέρουμε το άτομο στην κανονική του κατάσταση. Αυτές οι εκρήξεις μπορεί να συμβαίνουν επιλεκτικά είτε στο σπίτι είτε στο σχολείο. Σε πολλές περιπτώσεις το άγχος μπορεί να είναι τόσο έντονο ώστε να οδηγήσει σε εθελούσια αποχή από το σχολείο.
Η διάγνωση
Η ΠΑΑ θεωρείται τύπος συμπεριφοράς του φάσματος του αυτισμού και συνήθως διερευνάται η πιθάνοτητα ύπαρξής του εφόσον το άτομο έχει διαγνωσθεί με αυτισμό. Στην διαδικασία της διάγνωσης συμμέτεχουν διάφοροι επαγγελματίες όπως παιδιάτροι, σχολικοί ψυχολόγοι, εργασιοθεραπευτές και λογοθεραπευτές.
Οι δυσκολίες της διάγνωσης καθώς και η ενδεχόμενη λανθασμένη διάγνωση αποτελούν συχνά φαινόμενα, με αποτέλεσμα οι γονείς να συγχέονται και να προβληματίζονται καθώς διαπιστώνουνε ότι μπορεί να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Μια ακριβής και σωστή διάγνωση
- βοηθάει τα άτομα με ΠΑΑ και τις οικογένειές τους να κατανοήσουν τα συναισθήματά και δυσκολίες που βιώνουν
- Διευκόλυνει την πρόσβαση σε κατάλληλες δομές και υπηρεσίες καθώς και την χρήση σωστών στρατηγικών
- Αποτρέπει λανθασμένες υποθέσεις και διαγνώσεις όπως για παράδειγμα αυτή της Διαταραχής Προσωπικότητας και ΔΕΠΥ.
- Προετοιμάζει τις τοπικές αρχές και σχολείο προκειμένου να χρησιμοποιηθούν τα κατάλληλα μέσα και στρατηγικές που θα αποτρέψουν τον αποκλεισμό του ατόμου από το σχολείο και την κοινωνία.
Στην διαδικασία της διάγνωσης είναι σημαντικό να ακούσουμε το παιδί και να εντοπίσουμε όχι μόνο τις αδυναμίες και δυσκολίες του αλλά και τα δυνατά του σημεία και χαρίσματα.
Το εργαλείο που χρησιμοποιείται στη Μεγάλη Βρετανία για την διάγνωση του συγκεκριμένου προφίλ είναι το DISCO, The Diagnostic Interview for Social and Communication Disorders. Είναι σημαντικό το παιδί να λαμβάνει τη σωστή μάθηση και με κατάλληλες εκπαιδευτικές μεθόδους καθώς τα παιδιά με ΠΑΑ συνήθως δεν ανταποκρίνονται στην δομή και στην ρουτίνα. Μια έμμεση μέθοδος διαπράγματευσης είναι πιο πιθανό να τους κάνει να νιώθουν ότι έχουν τον έλεγχο αυτών που μαθαίνουν.
Τι προκαλεί ΠΑΑ;
Δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη απάντηση ως προς τι προκαλεί την Παθολογική Αποφυγή Απαιτήσεων ενώ οι έρευνες συνεχίζονται. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι μπορεί να εμφανιστεί στον ίδιο βαθμό τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες και επηρεάζει άτομα ανεξαρτήτου προέλευσης και εθνικότητας.
* Το παραπάνω άρθρο είναι ελεύθερη μετάφραση από το σχετικό άρθρο στο National Autistic Society της Μεγάλης Βρετανίας.
Βιβλιογραφία
Autism.org.uk. (2017). Pathological demand avoidance - NAS. [online] Available at: http://www.autism.org.uk/about/what-is/pda.aspx [Accessed 16 Oct. 2017].
